Luc VANDEWEYER, De verplichte tewerkstelling in WO I. Resumé

Mark VAN DEN WIJNGAERT, De sekretarissen-generaal tegenover de verplichte tewerkstelling. Het minste kwaad ? Resumé.

Dirk LUYTEN, De steun van het patronaat aan de weggevoerde arbeiders en de werkweigeraars, een bouwsteen van de nieuwe naoorlogse arbeidsverhoudingen. Resumé.

Chantal KESTELOOT, L 'attitude des syndicats clandestins a l 'égard du travail obligatoire. Samenvatting

Carine HURTEKANT, De verplichte tewerkstelling van de Bruggelingen. Metodologische problemen, teoretische inkadering en konklusies. Resumé

Pierre JACQUET, La «Werbestelle» de Nivelles. Samenvatting.

Etienne VERHOEYEN, Londres et l'aide aux réfractaires, Samenvatting

Ulrich HERBERT, Zwangsarbeiter in der deutschen Kriegswirtschaft 1939-1945. Ein Ueberblick, Samenvatting/Résumé

Laurent D'ALTOE, Les réfractaires a Gerpinnes, Samenvatting

Pieter LAGROU, De terugkeer van de verplicht tewerkgestelden in België en Nederland
Nota van de uitgevers
Nota van het N.V.W
Résume par Pieter Lagrou
Réaction de la F.N.T.D.R

Konklusies

De sprekers

Voetnoten

Achterblad

*
*   *

Op zich is het verwonderlijk dat Terfve de weggevoerde arbeiders in een weerstandsstatuut wilde stoppen. Het N.V.W. wilde immers erkenning voor al de weggevoerde arbeiders en niet alleen voor diegenen die verzet hadden gepleegd in Duitsland. Het werd echter slachtoffer van zijn eigen maneuver. Het N.V.W. had voor het morele eerherstel van de gedeporteerden een verzetsmyte in het leven geroepen. Ongetwijfeld had het hiermee ook proberen in te spelen op de verwachtingen en plannen van de «verzetsminister» Terfve. De eigenlijke bedoeling daarmee was de meerderheid die zich passief had opgesteld vrij te pleiten van incivisme en zwakheid, de slachtoffers eerder dan de helden materiële tegemoetkomingen en rehabilitatie te bezorgen. Terfve nam het N.V.W. echter op zijn woord. Het N.V.W. had zich een pad in de korf gezet: zoals de zaken er nu voorstonden, zouden enkel die gedeporteerden een statuut krijgen die keiharde bewijzen konden voorleggen dat ze effektief verzet hadden gepleegd, en de passieve meerderheid viel tussen twee stoelen: geen eervol statuut, maar ook geen bescheiden statuut van oorlogsschade.

Men kan zich de verbijstering voorstellen waarin Noël de N.V.W.-vergadering achterliet. Nauwelijks een week later verschijnt er een delegatie met hangende pootjes op het kabinet. Ce projet ne nous plaisait qu'a demi ... Hoe men deze delikate missie tot een goed einde heeft gebracht, wordt niet vermeld in Le fravaileur Deporté, maar gelukkig weet het blad te melden: ...aussi avons nous appris avec plaisir que le ministre de la Reconstruction avait changé d'avis et que nous aurions aussi notre statut(65). De ommezwaai van Terfve roept heel wat onopgeloste vragen op. Wilde Terfve de tienduizenden weggevoerde arbeiders als elektoraat te vriend houden ? De situatie van de N.V.W. was nu natuurlijk komfortabeler en men maakte zich sterk dat een groot aantal gedeporteerden ook voor het statuut van de burgerlijke weerstand in aanmerking kwamen.

De val van de regering op 9 juli van dat jaar brengt slechts geringe vertraging. Terfve behield de portefeuille van Wederopbouw en eerste minister Huysmans, al van voor zijn promotie lid van het patronage-komitee van het N.V.W., verbond er zich in een onderhoud persoonlijk toe dat het statuut met de hoogste prioriteit in het kernkabinet zou behandeld worden(66). Een eerste resultaat was alleszins de «Nationale dag van de Weggevoerde» die op zondag 6 oktober werd georganizeerd. Tijdens een ceremonie op de Brusselse Grote Markt en in aanwezigheid van tal van prominenten beloofde Terfve dat alle problemen van de oorlogsslachtoffers binnen de twee maand een oplossing zouden krijgen, met absolute voorrang voor het statuut van de weggevoerden (67).

Op 22 november worden in één ruk het statuut van de weggevoerden en dat van de burgerlijke weerstand en de werkweigeraars als volmachtsbesluit door de ministerraad goedgekeurd(68). Al beweert het N.V.W. dat de tekst haast letterlijk de zijne is, toch blijkt de besluitwet maar een mager beestje tegenover het ontwerp dat het N.V.W. op zijn eerste kongres voorstelde. Slechts twee van de dertien schadeloosstellingen die toen in vijf hoofdstukken geëist werden, worden toegestaan. De sociale bijdragen die in Duitsland werden gestort, worden hier in België fiktief in rekening gebracht ten bate van het latere pensioen van de gedeporteerden en werkeloze gedeporteerden kunnen op kosten van het Voorlopig Steunfonds voor onvrijwillige werklozen een beroepsleertijd uitdoen. De eis van vrijstelling van legerdienst had zichzelf ondertussen opgelost, maar voor de protesen, de repatriëring van de overledenen, de premie van 2.000 fr., de kwestie van de Reichsmarken... bijt het N.V.W. in het zand. Zelfs een officieel insigne wordt de weggevoerde arbeiders, in tegenstelling tot de burgerlijke weerstanders en de werkweigeraars, niet gegund.

De voorgewende tevredenheid is echter kenmerkend voor het N.V.W. Tegenover de achterban was het hoog tijd om met een overwinning te kunnen uitpakken. Tegenover de politieke wereld huldigde de organizatie steeds de stille diplomatie: geen betogingen en protestmanifestaties, nooit persoonlijke aanvallen tegen bevoegde ministers, maar een openlijk verkondigd pragmatisme in de eisen, een tegemoetkomende houding tegenover de administratie die boogde op een kapitaal aan persoonlijke kontakten. En het insigne, dat vond men dan zelf maar uit: het werd voor 10 fr. te koop aangeboden in alle plaatselijke sekretariaten...

Anderhalf jaar, drie ministers en vier regeringen na hun repatriëring verkregen de gedeporteerden hun statuut. Let wel: zelfs dan was dit statuut er twee maand vroeger dan dit van de politieke gevangenen. De praktische realizatie van de erkenningen liet echter op zich wachten en de toon van het N.V.W. werd steeds militanter(69). In mei 1948 belegde men het eerste massa-kongres in Brussel met 9.000 aanwezigen(70). Nu werd openlijk gesteld dat het statuut bij lange na niet aan de eisen tegemoet kwam en minister De Man moest er de gemoederen bedaren en het bestaande statuut verdedigen als het enige dat een snelle afhandeling mogelijk maakte. Nochtans zou het nog tot half oktober 1948 duren eer De Man de eerste erkenningskommissie installeerde, daar de administratie tot dan geheel door de behandeling van de dossiers van politieke gevangenen in beslag was genomen(71).

De uitwerking van de «doctrine», een soort praktische handleiding voor de administratie die de wet interpreteert naar de konkrete gevallen toe veroorzaakte echter een bitter konflikt tussen het N.V.W. en de minister. Inzet waren de zgn. «ondertekenaars». Voor hun vertrek naar Duitsland werd aan de meeste opgeroepenen een nep-verklaring ter ondertekening voorgelegd, waarbij de ondertekenaar verklaarde vrijwillig te vertrekken. Feitelijk was er geen verschil; vertrekken moest men toch. De handtekening was de Duitse propaganda echter zeer gedienstig en daarom werd aan de ondertekenaars een premie van 750 ff. toegezegd, een paar schoenen en soms vage beloften over betere werkomstandigheden. Het ministerie had beslag kunnen leggen op de enorme archieven van de Duitse tewerkstellingsdiensten, waarin onder meer deze verklaringen zorgvuldig werden bewaard. De doctrine nu stelde: aan personen die hun vaderlandse principes opofferen aan een paar schoenen kunnen we toch geen statuut van nationale erkentelijkheid verlenen(72) ?

Voor het N.V.W. was de doctrine echter een oorlogsverklaring. Na al de weg die al was afgelegd, vielen de pragmatici toch uit de boot, de slachtoffers die zich hadden laten overtuigen, de nuchtere opportunisten die eieren voor hun geld kozen als het al dan niet ondertekenen in de praktijk toch geen verschil maakte. De passieve meerderheid die daarom nog niet in vaderlandsliefde had tekort geschoten, werd eens te meer opzij geschoven voor de principiële weigeraars, de onverzettelijken, de helden. Le Travailleur Deporté blokletterde: Verra-t-on, 4 ans après la libération un ministre beige, faire le jeu des allemands !(73). Een cynische toegift post-factum aan de Duitse propaganda, een snode poging om de weggevoerden te verdelen: het blad kwam kwalifikaties tekort om deze nieuwe discriminatie te omschrijven.

In 1948 vond het N.V.W. vier parlementsleden van de verschillende partijen bereid een nieuwe statuuttekst in de Senaat in te dienen die het de administratie onmogelijk zou maken de ondertekenaars nog langer uit te sluiten(74). In 1950 werd het wetsvoorstel voor het eerst besproken en na drie jaar amendementen en kommissiewerk werd de tekst uiteindelijk door de jonge koning ondertekend en in het Staatsblad gepubliceerd(75).

De wet van 7 augustus 1953 goot de hele ambiguïteit van de erfenis van de wegvoering op schitterende wijze in een juridische vorm. Het statuut van 24 december 1946 was een statuut van nationale erkentelijkheid. Op zich klonk dat vreemd, want in gedeporteerd worden is op het eerste zicht niet veel verdienste. De vaderlandse houding die de wet meende te moeten erkennen, was echter de principiële weigering te vertrekken. De gedeporteerde onderscheidde zich van de vrijwilliger door het feit dat de eerste slechts zijns ondanks vertrok. De kwestie van de ondertekenaars stelde hier echter een probleem: de verdienste van iemand die wordt gedeporteerd, maar er geen bezwaar tegen heeft een verklaring te tekenen dat hij vrijwillig vertrekt, is wel helemaal zoek. Een statuut voor de gedeporteerden — ondertekenaars en niet-ondertekenaars — is een statuut voor pechvogels: weggevoerd worden naar een vijandig land, daar honger, bombardementen en afzondering beleven terwijl het thuisfront al lang bevrijd is. Een statuut van oorlogsslachtoffers dus en niet van nationale erkentelijkheid.

De kwestie van de ondertekenaars kende echter meteen aan de niet-ondertekenaars een nieuwe verdienste toe van principiële weigeraars, onvoorwaardelijke patriotten die voor hun vaderlandse trots zelfs 750 fr. en een paar schoenen links lieten liggen. De niet-ondertekenaars eisten dus wel degelijk nationale erkentelijkheid. Wat de geleden schade betreft, die was voor ondertekenaars en niet-ondertekenaars gelijk. Beide hoorden dus ook thuis in één enkel statuut van oorlogsslachtoffers. Dit gaf hen recht op de voordelen van de wet van december 1946 én op een kaart van gedeporteerde — wit voor de niet-ondertekenaars en grijs voor de ondertekenaars(76). Die wens van het N.V.W. ging dan toch al deels in vervulling. Voor de niet-ondertekenaars worden er echter extra-voordelen voorzien, gegrond op een beginsel van nationale erkentelijkheid. Zij krijgen prioriteit bij de aanwervingen in de openbare dienst, vrijstelling van legerdienst (in 1953 !), sociale steun van het Nationaal werk voor Oud-strijders en eventueel de vermelding «stierf voor België» in de marge van de overlijdensakte of op de tombe.

4. De wegvoering en de verwerking van de tweede wereldoorlog in België.

Ondanks de ambiguïteit en ondanks het katalogeren en zorgvuldig afwegen van verdienste en tegenslag in het lot van de weggevoerde arbeiders, toch betekende de aktie van het N.V.W. en de bekroning ervan in de wet van 1953 een rehabilitering van deze anonieme groep oorlogsslachtoffers. Het N.V.W. was een suksesvolle massa-organizatie. Op zijn hoogtepunt telde het 30 a 40.000 leden en in zijn werking bracht het op efficiënte wijze een reële problematiek onder de aandacht.

De integratie van de weggevoerde arbeiders in het nationale geheugen — het N.V.W. maakt deel uit van de «vaderlandslievende verenigingen» die de herinnering aan de tweede wereldoorlog in België patroneren — heeft alles te danken aan de aktie van de kristelijke arbeidersbeweging om vanuit de K.A.J. en via het N.V.W. de verdediging van deze groep op te nemen. De vergelijking met België's buurlanden zal nog meer in het licht stellen hoe de bescherming van een traditioneel en sterk segment van de Belgische maatschappij bepalend was voor de positie van de weggevoerde arbeiders in de na-oorlogse herinnering.

De weggevoerde arbeiders waren geen bepaald glorieuze groep, vergeleken met de verschillende vormen van verzet, vergeleken met de overlevenden uit de koncentratiekampen, vergeleken met de werkweigeraars. De belangrijkste vereniging van deze laatste groep noemde zich de Union 100%, voor 100% zuiver, omdat zij het lidmaatschap weigerde aan werkweigeraars die de smet droegen ooit in Duitsland te hebben gewerkt. Wanneer de wet van november 1947 de werkweigeraars een eervol statuut toekent, zal het Verbond van Weggevoerden zijn naam veranderen in Verbond van Weggevoerden en Werkweigeraars, om ook de belangen van 50 en 75% werkweigeraars te verdedigen. Dankzij zijn sterke regionale inplanting en dienstverlening zal het N.V.W.W. na 1948 trouwens ook veel werkweigeraars werven, zonder purisme of onderscheid in verdienste.

In het maatschappelijk opbod rond verzetsverdienste en politieke legitimiteit dat de na-oorlogse politiek beheerste — wie had de juiste houding gekozen tijdens de bezetting en was daardoor best geplaatst om na de bevrijding het land te leiden ? —- waren de weggevoerde arbeiders- bijgevolg geen bijzonder aantrekkelijke groep. Door hun loutere aantal waren zij echter wel een zeer belangrijke groep en de kristelijke arbeidersbeweging had zijn redenen om te proberen deze groep te rekupereren.

Zoals al vermeld lag de aktie van het N.V.W. in het verlengde van de K.AJ.-aktie onder de weggevoerde arbeiders tijdens de oorlog, doch dit niet enkel op een praktisch vlak. Al probeerde de K.A.J. haar aktie in Duitsland na de oorlog voor te stellen als een georkestreerde anti-nazistische verzetsaktie, in de eigen overlevering blijkt duidelijk dat de eerste zorg defensief was: de afscherming van de arbeiders die respektievelijk aan ontkerkelijking en aan morele ontworteling blootstonden. De K.A.J.-leiding en Cardijn in persoon waren zich scherp bewust van de gevaren die de wegvoering voor de katolieke arbeidersjongens inhield, al was het maar uit de brieven die kajotters hen uit Duitsland stuurden. Zo schreef een van hen: «Vele jongens die hier binnen komen zullen, wanneer zij niet gesteund worden, besmeurd en bevuild eruit komen»(77). De K.A.J. pleegde een zeer vinnige weerstand in Duitsland tegen de immorele verzoekingen die de afzondering, de «schunnige praat», de «vieze prenten», de Poolse, Russische,... meisjes van de naburige barakken of de Duitse meisjes van de naburige «koten» inhielden, en bovenal een heftige weerstand tegen de ontkerkelijking die in de Lager bij vele katolieke jongens toesloeg, tot en met verzuim van de paasplicht toe. Via de briefwisselingsdienst, maar ook via het opzetten van een plaatselijke K.A.J.-werking probeerde men de arbeidersjongeren te beschermen en blijvend aan de K.A.J.-idealen te binden. Onmiskenbaar werden zij daardoor echter ook ten dele afgeschermd van de nazi-propaganda en de ronseling in de arbeidskampen.

Met het N.V.W. mikten de K.A.J.-verantwoordelijken verder. De organizatie had een taak die de K.A.J.-middens oversteeg. Zij zou zich, in alle neutraliteit, over alle weggevoerde arbeiders zonder onderscheid ontfermen, om hun rechten te verdedigen, om hun rehabilitatie te vragen, maar ook om hen een stuk morele wederopvoeding te bieden. In de lokale werking, maar ook in het ledenblad ruimde men veel plaats in voor dit stuk maatschappelijke reïntegratie. In de «familiekroniek» van Le Travailleur Déporté bestreed men openlijk de «verbeesting» en «bandeloosheid» die tijdens de wegvoering hadden huisgehouden. Men neemt het op voor de thuiskomers die hun verloofde terugvonden aan de arm van een Amerikaanse soldaat(78). Vooral echter zet men de trouwe, zorgzame en toegewijde vrouw in het licht, de ouders, kinderen... Men verdedigt er de «ware» vrouw, die stamt uit een groot gezin en haar toekomst ziet aan de haard, de vrouw, kortom die in de na-oorlog eerder in katolieke blaadjes en zelfs partijprogramma's thuishoojt dan in linkse of liberale hoek(79). Al beleed men voor elke verkiezing de strikste neutraliteit, al nodigde men zowel konigin Elisabeth, Camille Huysmans als Jean Terfve (wanneer deze minister was, tenminste) uit op de jaarlijkse kongressen, het N.V.W. zette, ontdaan van de religieuze franjes, het wereldse apostolaat van de K.A.J. onder de arbeidersbevolking verder.

Net als de K.A.J.-aktie in Duitsland tijdens de oorlog onrechtstreeks de arbeiders voor de nazi-propaganda afschermde, zo had ook de N.V.W.-werking na de oorlog een defensieve waarde. In hun speurtocht in het Belgische anti-kommunistische wereldje, stoten Rudi Van Doorslaer en Etienne Verhoeyen, auteurs van De moord op Lahaut, op verschillende personages die ook binnen het N.V.W. een grote rol speelden. Zij schrijven: «Met dit verbond wilden de kerkelijke kringen een aanwezigheidspolitiek voeren om te beletten dat de linkerzijde en vooral de kommunisten zich van het terrein van de werkweigeraars [sic] meester zouden maken, zoals dat inderdaad gebeurd is met de Nationale Confederatie van Politieke Gevangenen, waarvoor geen tegenhanger bestond»(80). Via zijn wederopvoedingsaktie, maar vooral via zijn sociale rehabilitatie van de weggevoerde arbeiders, pacificeerde het N.V.W. de facto inderdaad een grote groep potentieel ontevredenen. Via de infrastruktuur van de kristelijke arbeidersbeweging stelde het een dienstverlening ter beschikking en via zijn ledenblad droeg het een gematigde en, in een politieke kontekst van afrekening, barmhartige boodschap uit, die de weggevoerden zelfrespekt teruggaf en een stuk maatschappelijke erkenning. Anti-kommunisme was daarbij zeker ook een belangrijke motivatie, daar sociale onvrede inderdaad tot een politieke proteststem kon leiden. De rol die leidende personages van het anti-kommunistische wereldje binnen het N.V.W. speelden, bevestigt deze hypotese nog (81).

Belangrijker dan de vraag naar de motivatie en de effektiviteit van de aktie van het N.V.W. in het kader van het anti-kommunisme, is de vaststelling dat de kristelijke arbeidersbeweging wél en de K.P.B, niet aktief was in het organizeren van de weggevoerde arbeiders, de toegeeflijkheid van Terfve hunnerzijds ten spijt. En ook daarvoor zijn misschien redenen aan te voeren.

De weggevoerde arbeiders pasten als doel- en symboolgroep in zekere zin bij het profiel van de katolieke arbeidersbeweging zoals de gefusilleerden of de overlevenden uit de kampen pasten bij het oorlogsprofiel van de K.P.

Een veelzeggende anekdote laat toe deze assimilatie te illustreren. In 1947 publiceert het N.V.W. de Franse vertaling van een studie van Pierre Potargent uit 1946 over de'deportatie(82). Potargent was tijdens de bezetting direkteur van het lokale Bureau voor plaatsing en werkloosheid te Tongeren, later Arbeidsambt. Toen deze dienst onder de Duitsgezinde Hendriks steeds meer naar kollaboratie afgleed, kwam Potargent naar eigen zeggen haast spontaan in het verzet terecht. Hij laat lijsten verdwijnen, levert valse Arbeitsscheinen af, etc. Hij wordt betrapt en korte tijd opgesloten in Breendonk en Hoei. Potargent belandt op het kabinet van wederopbouw, eerst bij van den Branden de Reeth en later ook bij De Man(83). In de inleiding van de N.V.W.-editie schrijft Roeseler als voorzitter: Remercions l'auteur pour son ouvrage, en formulant l'espoir de le voir se répandre dans notre pays, comme une vérité trop peu connue mais non moins réelle cependantu(84). Bedoeld is natuurlijk de verplichte wegvoering van arbeiders tegenover de opvatting dat al wie in Duitsland arbeidde, zulks vrijwillig deed. Nochtans is dat niet het hoofdtema van Potargents boek. Zijn studie over de deportatie is een vrij technisch betoog met een opeenvolging van Duitse verordeningen, maar de teneur is een onverholen pleidooi voor het beleid van de Sekretarissen-Generaal. De modus vivendi die zij nastreefden was een zeer handige politiek van het minste kwaad met slechts het algemeen welzijn van de bevolking op het oog en met zeer positieve resultaten(85).

Potargent kan zich dit pleidooi permitteren: als politiek gevangene, burgerlijk en gewapend weerstander, is hij bij uitstek een onverdacht vaderlander. Dat dit boekje onder de auspiciën van het N.V.W. kon verschijnen, is heel wat verwonderlijker. Misschien publiceerde de organizatie het werkje gewoon bij gebrek aan beter. Daarom ook werd er nog een hoofdstukje over de konkrete leefomstandigheden van de gedeporteerden aan toegevoegd. Zelfs dan echter veronderstelt de publikatie minstens instemming met de stelling van Potargent en dat is in 1947 op zijn minst een kontroversiële stelling.

In het boekje van Potargent vinden we de betrachting van het N.V.W. — de rehabilitatie van de weggevoerde arbeiders — terug in een vreemde alliantie met een poging tot rehabilitatie van de Sekretarissen-Generaal. Zoniet wolf en lam, dan toch, in technische zin de uitvoerders en de slachtoffers van het beleid. Het N.V.W. probeert de gedeporteerde arbeiders te rehabiliteren door hun lot te associëren met dat van de grote massa, de lijdzame meerderheid die zonder heldenmoed toch hun vaderland trouw bleven, maar vooral slachtoffers waren van een vijand die ze niet aankonden. Tegenover hen staat het aktieve verzet, een minderheid die in alle radikaliteit en kompromisloosheid de strijd aanbond en nadien alle verdienste opeiste. Potargent probeert de Sekretarissen-Generaal te rehabiliteren die, al voerden ze vaak een beleid van administratieve obstruktie, in technische zin dan toch medewerkers waren van de bezetter en door hun houding de in België gebleven elite kompromiteerden. Hij doet dit door het realisme en het heilzaam effekt van hun kompromissen te prijzen, dit dan weer tegenover de beleidsvoerders die hun emigratie naar Londen als de enige patriottische houding voorstelden. Tweemaal eist men begrip op voor een minder radikale en heldhaftige houding en meer zelfs, erkenning. De gedeporteerden, die kozen voor de veiligheid en het onderhoud van hun familie, pleegden verzet in het hol van de leeuw zelf door hun sabotage, hun langzaam-aan-akties... De Sekretarissen-Generaal trotseerden de Duitsers eerder dan het hazepad te kiezen en bewandelden de moeilijke en gevaarlijke weg van voortdurende oppositie tegen de Duitse plannen en behoedden zo de bevolking voor een rechtstreeks en brutaal Duits bestuur.

Het dient nu niet te verwonderen dat bepaalde bevolkingsgroepen bij een mildere definitie van verdienste meer gebaat waren dan andere. Alvast één groep die opviel door haar kollektieve afwezigheid in het aktieve verzet, waren de Vlaamse katolieken. Natuurlijk, er bestond ook een katoliek verzet. Bijvoorbeeld het Bevrijdingsleger bestond hoofdzakelijk uit katolieken uit dit midden, maar precies deze katolieken stelden zich oppositioneel op binnen de katolieke opinie, en op politiek vlak is het bij hen dat men in de eerste plaats de scheurmakers van de U.D.B, moet zoeken. Ook was er het Geheim Leger, maar deze formatie distantieerde zich van het verzet en vertoonde een konservatieve en militaristische strekking. In de na-oorlog zagen de katolieken zich gekonfronteerd met een linkerzijde en een eveneens vrijzinnige liberale beweging, die zich op «sterke» verdiensten konden beroepen tegenover de eigen afwachtende houding en Realpolitik, aan de top zowel als aan de basis. Hiermee is niet gezegd dat al de Sekretarissen-Generaal of alle gedeporteerden katolieken waren en bv. alle socialistische arbeiders het maquis kozen, maar de kristelijke arbeidersbeweging had geen verzet dat mocht gezien worden, dat zowel tegenover de eigen familie als tegenover de buitenwereld aanvaardbaar was. In dit licht kan men de aktie van het N.V.W. zien als een verbredingsmaneuver, een strijd om de definitie van een vaderlandse houding tijdens de oorlog, met de na-oorlogse legitimiteit als inzet. Met een zekere mildheid, zowel inzake repressie als inzake nationale erkentelijkheid, wilden de katolieken de brede middenstroom rekupereren die niet beroerd was geweest door de polarizatie van de bezettingsjaren. Ook wie zich tijdens de oorlog in de eerste plaats om vrouw en kinderen bekommerd had, diende zich daarom niet minder «Belg» te voelen, hij had wel degelijk recht van spreken in de politieke arena die de verzetshelden voor zich alleen leken op te eisen. Vandaar dient het ook niet te verwonderen dat Leopold III het boegbeeld wordt van de katolieken: hij is immers de personifikatie van de afwachtende, akkomoderende, Real-politieke houding(86).

De verwerking van de tweede wereldoorlog in België gaf geen manicheïs-tische afrekening tussen goeden en kwaden te zien. Diegenen die zich op het ogenblik van de bevrijding op de grootste verzetsverdiensten konden beroepen, waren tegelijk te marginaal en te exclusief om hun eigen verzetsmyten in nationale myten om te zetten. De traditionele centra van de politieke macht in België konden zich door hun eigen afwachtende houding geen rol als scherprechter tegenover middengroepen als de weggevoerde arbeiders veroorloven. Zij hadden er integendeel belang bij hun eigen zaak met minder heldhaftige groepen te identificeren.

Het Belgische bilan van de bezetting zit vol onduidelijkheden. Tussen een koning die voor de ene helft held en voor de andere verrader was, tussen Vlaamse nationalisten die voor de enen nazi-helpers waren en voor anderen idealisten, tussen een verzet dat voor sommigen de natie belichaamde en voor anderen de grootste bedreiging daarvan, was er ook plaats voor een plekje onder de vaderlandse zon voor de grijze groep van weggevoerde arbeiders, slachtoffers zonder held te zijn. In de fragmentatie van de oorlogsherinnering lag de mogelijkheid om ook deze groep te rehabiliteren en te reïntegreren in de kaleidoskoop van de Belgische nationale identiteit.

IV. Nederland

1. De repatriëring

De positie van de Nederlandse regering in London was alvast in één opzicht komfortabeler dan die van de Belgische. De eenheid in ballingschap van vorstin en regering zorgden voor internationaal aanzien en voor goede vooruitzichten voor een onbetwiste terugkeer naar Den Haag na de bevrijding. De voorbereiding van de repatriëring werd in de schoot van het ministerie van Sociale Zaken reeds vroeg aangepakt(87). Een interdepartementale kommissie was al van april 1943 met de planning bezig en in oktober van dat jaar werd G.F. Ferwerda, een voormalig direkteur van Unilever, tot regerings-kommissaris voor repatriëring benoemd. Begin 1944 waren de Nederlandse plannen dusdanig gevorderd dat Ferwerda, als verantwoordelijke van het land met de meest geëlaboreerde repatriëringsplannen, door de U.N.R.R.A. als voorzitter van het Londense technical subcommittee for displaced persons werd benoemd.

De mislukking van het geallieerde Rijnoffensief in oktober 1944 in Nederland was echter in geen enkel scenario voorzien. Het land werd in twee gesneden. Het centrum en het noorden bleven bezet tot de Duitse nederlaag in mei 1945 en enkel het zuiden beleefde een vroegtijdige blitz-bevrijding zoals België. Volop in de frontlinie bleef het echter een gemilitarizeerde zone tijdens de laatste negen oorlogsmaanden. De regering bleef dus gedwongen in London en vertrouwde de administratie van het bevrijdde gebied toe aan een «militair gezag» dat ter plekke alle aangelegenheden van het civiele bestuur regelde, op militaire leest, ondergeschikt aan het geallieerde opperbevel en in grote autonomie tegenover de regering.

De eigengereidheid van het «militair gezag» en in het bijzonder van zijn hoofd, de jonge generaal Kruis, verontrustte de ministers in de Londense regering, die in hun verbanning gedwongen waren enkel papieren voorbereidingen uit te dokteren, terwijl Kruis zonder zich aan enige voorbereiding te storen, het effektieve beleid in het bevrijde gebied bepaalde. Het militair gezag had daarentegen de volle steun van de koningin, die in een lang, sluimerend konflikt gewikkeld was met haar regering en ook van de vertegenwoordigers van het bevrijde zuiden, die vanaf februari, in de derde regering Gerbrandy, de meeste «Londense» ministers in Londen vervingen.

De repatriëring raakte onvermijdelijk in dit konflikt verstrikt. Ferwerda, als burger, had niet eens het recht de bevrijde zone te betreden, en waar de plannen een nauwe samenwerking voorzagen tussen de missie van het regeringskommissariaat — de terugvoering naar Nederland van de Nederlandse displaced persons — en de lokale afdelingen van het ministerie van Sociale Zaken voor de opvang ervan, kreeg men nu een bevoegheidskonflikt en zelfs een kompetitie tussen het militaire gezag en de regeringskommissie, met vergaande gevolgen. Zo verrichtte het regeringskommissariaat zijn opzoekingen op basis van een uitgebreid register van vermiste personen, maar het militair gezag kommuniceerde de lijsten van reeds aangekomen repatriandi niet. Ferwerda's register bevatte dus tienduizenden namen van personen die vanaf oktober 1944 in het bevrijde zuiden waren toegekomen, met een dramatisch verlies van tijd en ook geloofwaardigheid tegenover de geallieerde repatriëringsinstanties tot gevolg. Naast beiden was bovendien het Nederlandse Rode Kruis aktief, met een geprivilegieerde samenwerking met S.H.A.E.F, en U.N.R.R.A. en met een belangrijke infrastruktuur ter zijner beschikking.

Eens de volle chaos van de displaced persons crisis in mei 1945 losbrak, stortte de Nederlandse repatriëringsorganizatie helemaal in mekaar. De Belgen en Fransen namen deel aan het offensief met eigen troepen en kregen ook snel een eigen bezettingszone en zij benutten die militaire infrastruktuur voor de repatriëring van hun landgenoten. Ferwerda daarentegen was zelfs niet in staat trucks of ambulances te verkrijgen voor de repatriëring van de zwaksten onder de overlevenden van de koncentratiekampen, daar de hele transportsektor onder het militaire gezag ressorteerde en deze weigerde voertuigen ter beschikking te stellen. Het militaire gezag zou zelf, in kommando-stijl, repatriëringskolonnes naar Duitsland zenden, dikwijls in samenwerking met verzetsorganizaties, spektakulaire akties die evenwel de desorganizatie enkel maar vergrootten.

Ook tegenover het buitenland werd er door de verschillende repatriëringsinstanties druk geblunderd. Het militaire gezag, het Ministerie van Sociale Zaken en het regeringskommissariaat voor repatriëring hadden alle drie reizende caritatieve ambassadeurs in Groot-Brittannië en de Verenigde Staten die financiële en materiële steun ronselden voor de ontredderde Nederlandse repatrianten(88). Alle drie werkten ze mekaar op alle mogelijke manieren tegen en schiepen zo voortdurend verwarring bij de potentiële donors. De Britse weigering nog langer transportinfrastruktuur ter beschikking te stellen voor voedselinzamelingen, weerhield deze inzamelaars er niet van de goedlopende aktie voort te zetten, zodat de stocks onvervoerbare pakketten zich ophoopten in New York en ook in Groot-Brittannië geruchten begonnen te circuleren dat de hulp voor Nederland nooit ter plekke aankwam.

Eind mei 1945, op het toppunt van de hele repatriëringsoperatie, besloot de minister dan ook Ferwerda's regeringskommissariaat op te heffen en in het militaire gezag te laten overgaan(89). Onophoudelijke protesten van de Gemeenschap Oud-Illegale Werkers, de koepel van de verzetsorganizaties in het bevrijde Zuiden, die nauw aanleunde bij het militair gezag, van de Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachten, het vrijwilligerskorps van oudverzetstrijders onder leiding van de onstuimige en weinig doordachte prins Bernard, en van de Grote Adviescommissie van de Illegaliteit, die de verzetsbewegingen van het Westen verenigde, waren aan deze beslissing zeker niet vreemd(90). De gebrekkige repatriëring van de gedeporteerde verzetslui uit de koncentratiekampen was voor hen het beste bewijs van de onverschilligheid van de regering tegenover de martelaren van de oorlog eens de bevrijding een feit was.

De katastrofale organizatie van de repatriëring in Nederland had inderdaad als praktisch gevolg dat de Nederlandse D.P.'s pas enige weken na de Belgen en Fransen werden gerepatrieerd, in tegenstelling tot dezen nauwelijks of geen landgenoten zagen opdagen in de dagen na hun bevrijding, en bovendien uiteindelijk vaak dankzij Franse en Belgische konvooien westwaarts werden vervoerd. De verontwaardiging spitste zich echter volledig toe op de overlevenden uit de koncentratiekampen. De vertraging van de repatriëring had immers voor deze groep bijzonder tragische gevolgen, daar 20 tot 30 % van de overlevenden op het ogenblik van de bevrijding van de kampen in de daaropvolgende weken aan hun verzwakking of het gebrek aan efficiënte zorgen, stierf. Hierbij kwam nog dat de Nederlandse gevangenen, weer in tegenstelling tot de burgers van de andere Westeuropese landen, in de laatste faze van de oorlog niet konden genieten van de vaak vitale bedeling van Rode Kruispakketten, dit door de nalatigheid van het Nederlandse Rode Kruis.

Voor de repatriëring uit de Sovjet-zone was de Nederlandse achterstand nog groter. De erg late diplomatieke erkenning van het Sovjet-bewind door Nederland — in februari 1942 en dan nog onder geallieerde druk — had het sluiten van een repatriëringsakkoord zeker niet bevorderd, terwijl de aanwezigheid van Sovjet-repatriëringsofficieren in Brussel en Parijs vanaf de laatste maanden van 1944 en vooral de aanwezigheid van kommunisten in de Belgische en Franse regeringen voor Nederlands buren veel eerder tot een efficiënte samenwerking had geleid. De repatriëring van Sovjets uit Nederland en Nederlanders uit de Sovjet-zone zou uitmonden in een jarenlang aanslepend diplomatiek konflikt tussen beide landen, met wederzijdse beschuldigingen van tegenwerking van de repatriëring. Hier opnieuw vonden de verzetsmiddens reden tot ontevredenheid in de vergelijking met hun buren-lotgenoten.

Het debat rond de repatriëring door Nederland gaf aanleiding tot een langlopende kontroverse, onderhouden door de verzetsverenigingen en uiteindelijk uitmondend in een groots opgezet parlementair onderzoek(91). De aanklagers waren niet mals voor de verantwoordelijken van het beleid. Hen werd verweten onderlinge wedijver boven het algemeen belang te hebben gesteld, bovendien van een overdreven bureaukratische instelling te hebben getuigd en van gebrek aan initiatief. Een militarizering van de gehele struktuur was, gezien de omstandigheden, al in een veel vroeger stadium geboden geweest. De publikaties, de protest- démarches én het parlementair onderzoek, hadden echter uitsluitend aandacht voor de gevangenen uit de koncentratie-kampen — aanvankelijk enkel de verzetslui, maar gaandeweg ook steeds meer voor de joodse overlevenden (92). In nog veel grotere mate als in België, was er in de Nederlandse maatschappij in mei 1945 geen plaats voor de problemen van roemloze slachtoffers.

2. De ontvangst

Dat bevrijding en Duitse nederlaag voor het grootste deel van Nederland samenvielen, volstond niet om de uitbarstingen van feestvreugde die België kende, te evenaren. De negen extra-maanden bezetting hadden een hogere tol gevraagd dan alle vorige samen(93). De Nederlandse historicus de Jong noemt de «hongerwinter» «één van de grootste kalamiteiten uit de Nederlandse geschiedenis». Op het dieptepunt van de hongerwinter viel de kaloriewaarde van het weekrantsoen terug tot het minimum dagrantsoen dat door S.H.A.E.F, werd gerekend. Tweeëntwintig duizend Nederlanders bezweken aan de ondervoeding, terwijl zo'n kwart miljoen in mei 1945 aan allerlei hongerziekten leden. Een half miljoen Nederlanders hadden hun woning verloren en anderhalf miljoen leefden in beschadigde huizen. Elf procent van de landbouwbodems waren door de inundaties onbebouwbaar geworden, negenhonderd bruggen vernield, de helft van de vrachtwagens en binnenschepen en tachtig tot negentig procent van het spoorwegmateriaal. Achthonderdduizend burgers hadden niet meer dan de kleding die ze droegen en in armere buurten liepen de helft van de kinderen blootsvoets.

Ondervoeding en oorlogsschade waren in mei 1945 in Nederland dus geen toestanden die uit Duitsland dienden te worden gerepatrieerd, maar zelfs displaced persons waren een bekend fenomeen. Binnen het Nederlandse grondgebied waren achthonderdvijftigduizend burgers voor het oorlogsgeweld op de vlucht, tweehonderdduizend voor de inundaties, enkele tienduizenden voor de honger in de steden en driehonderdvijftigduizend arbeiders waren elders voor de razzia's ondergedoken. Zestigduizend Nederlanders bevonden zich in België en Frankrijk in afwachting van de bevrijding van het eigen land en van de tachtigduizend Nederlanders die de Japanners in Nederlands Indië niet hadden kunnen ontvluchten, was in jaren geen enkel nieuws meer. In een optelsom komt de Jong bij benadering tot één miljoen negenhonderdduizend ontheemde Nederlanders in mei 1945. De om en bij de driehonderdduizend Nederlandse D.P.'-s in Duitsland, waarvan een kwartmiljoen arbeiders, waren daarvan maar een kleine minderheid.

De opvang van deze honderduizenden repatriandi stelde de regeringsinstanties voor onoverkomelijke problemen. Op 26 mei 1945 schrijft minister vari Sociale Zaken Wijffels een alarmerende brief aan de minister-president over de noodtoestand waaraan zijn departement het hoofd moet bieden(94). Wijffels schrijft: «Het is volstrekt onmogelijk gebleken om de vele repatriërenden en geëvacueerden die naar hun haardsteden terugkeren van het hoognodige als onderkleding, kleding, dekking, huisraad, serviesgoed e.d. te voorzien. Noch de dienst der Repatriëring, noch de Hulp-Aktie Rode Kruis of enige andere instantie is daartoe in staat». De bevolking, speciaal in die gebieden die niet van de oorlogshandelingen te lijden hadden, dienden via een massale aktie gesensibilizeerd te worden alles wat zij niet voor direkt gebruik nodig hadden aan de omhaaldienst van het Militair Gezag af te staan. Als op deze aktie geen onmiddellijk en massaal antwoord kwam, diende volgens Wijffels in eerste instantie de waarde van de ingeleverde goederen beschouwd te worden als een deelbetaling van de belastingen. Als ook deze maatregel niet het gewenste resultaat leverde, was het volgens de minister noodzakelijk dat de ministerraad nu reeds de vordering van overtollige huisraad door het militair gezag in overweging nam en dit wel op basis van de gedetailleerde gegevens van de personele belasting. De brief besluit: «Velen zijn het met mij eens, dat op deze wijze toch nog een grote catastrofe kan worden vermeden».

Was er temidden deze ontreddering weinig aandacht voor de problemen van de weggevoerde arbeiders zelf, dan was er in bepaalde middens toch een scherp bewustzijn van de problemen en gevaren die de weggevoerde arbeiders voor de maatschappij inhielden.

Begin juli 1945 luidde het Nationaal Instituut, een stichting die zich bezig hield met de verdediging van het nationale bewustzijn en de regering in materies van «nationale samenhorigheid» advies verstrekte, de alarmklok in een brief aan de minister-president(95). Indien, volgens het Instituut, de «arbeidsschuwheid» van de arbeidersbevolking in het algemeen al zorgen baarde — een «gevolg van het sterk gepropageerde saboteren in oorlogstijd» — de toestand van de uit Duitsland terugkerende arbeiders was vele malen ernstiger. «Deze mensen [zijn] door hun afwezigheid uit eigen gezin, eigen milieu en eigen volk, en nog meer door hun verkeren in het vijandelijk land, onder de voor hen moreel funeste omstandigheden aldaar zo volkomen los geslagen en ontworteld, dat zij [...] bijna a-sociaal moeten genoemd worden. [...] Hier dient onmiddellijk te worden ingegrepen, wil men voorkomen, dat een deel van ons volk afzakt tot permanent lompen proletariaat». De enige oplossing, volgens het schrijven, was het instellen van een arbeidsverplichting, om hen via gewenning en tucht opnieuw de gemeenschapszin aan te leren. Voor die arbeiders die terug konden keren naar hun gezin, stelde het probleem van de sociale integratie zich in mindere mate; voor hen zou de arbeidsverplichting kombjneerbaar moeten zijn met de weldoende effekten van het gezinsleven. Voor de grootste probleemgroep, de ongetrouwde arbeiders, was er maar «één oplossing die hen de overgang van de chaos naar het normale gemeenschapsleven mogelijk maakt en wel het onmiddellijk inrichten van werkkampen».

In de marge van de slotzin van het memorandum «hier is haast bij, hierover moet niet dagenlang gediskussieerd worden; dit moet bij wijze van spreken nog 'vandaag' worden aangepakt» schreef minister van Sociale Zaken Drees: «Het is toch niet gek als daar eerst even over gedacht wordt». Drees' nota voor de ministerraad wees het idee van arbeidskampen radikaal af: «Indien men de spanningen en onrust, die onder de arbeidsbevolking reeds bestaan, zoveel mogelijk wil opvoeren en tot felle ontladingen brengen, dan zou men geen betere weg kunnen kiezen(96)». Nochtans nam Drees wel enkele gedachten uit het memorandum op: was het voorbarig de weggevoerde arbeiders nu al, voor het gros hunner teruggekeerd was, «a-sociaal» te noemen, dan bleef het toch belangrijk hun inschakeling in het arbeidsproces in het oog te houden. Vooral voor de ongehuwde arbeiders vreesde ook Drees inderdaad integratieproblemen, temeer daar de gehavende industrie deze nieuwe toevloed van arbeidskrachten niet kon opslorpen. De aanpak diende te bestaan in de sensibilizering rond de nood aan wederopbouw en het oproepen van uitkeringsgerechtigde vrijwilligers, «uitkeringen die natuurlijk moeten vervallen als zij werk weigeren». In dat kader was het inderdaad niet uitgesloten dat huisvestingsproblemen de regering zouden verplichten deze jonge arbeiders in kampen onder te brengen, maar dan zonder verwijzing naar de «dressuur» waar het memorandum zoveel van verwachtte. In kampen, geleid door het Nationaal Instituut zag Drees dan ook geen heil, en de ministerraad volgde zijn aanbeveling, met een antwoord aan het Instituut dat het plan «reeds door het volkomen gebrek aan kampruimte, onuitvoerbaar is».

Ook vanuit kerkelijke én vanuit medische hoek was men bezorgd voor de horden «ontaarde» arbeiders die uit vijandelijk gebied terugkwamen, al waren de voorgestelde remedies niet volledig dezelfde. Het Nederlandse medische korps en de verantwoordelijken voor de volksgezondheid waren zeer bezorgd voor het gevaar van epidemische ziekten onder de verzwakte bevolking(97). In de grote steden was schurft zeer frekwent — Rotterdam alleen al telde tachtigduizend schurftlijders — en op enkele plaatsen was zelfs vlektyphus vastgesteld. Nu was de grote vrees dat de repatrianten uit het land van de vijand een resem nieuwe virussen het land zouden binnenbrengen, vooral dan het vermelde vlektyfus en allerlei geslachtsziekten. Volksgezondheid bracht de plaatselijke artsen via circulaires op de hoogte van de karakteristieken van deze in vredesomstandigheden minder frekwente ziekten en drong aan op de strengst mogelijke medische keuring in de overgangskampen voor repatriandi aan de Nederlandse grens. Een quarantaine van 18 dagen was wenselijk, en in elk geval een behandeling met D.D.T. — een geallieerde oorlogsuitvinding die in 1943 in Napels al zijn effektiviteit had bewezen — om de luizen te doden. Na zo'n behandeling mocht de betrokkene zich gedurende 10 dagen niet wassen noch verversen. Uiteindelijk bleek bovenal tuberculoze zeer frekwent onder de repatriandi, terwijl de gevallen van vlektyfus eerder zeldzaam waren.

De vrees was natuurlijk dat vele «wilde» repatrianten de ontvangstcentra zouden vermijden en daarom riep het ministerie van Sociale Zaken een gemeentelijke gezondheidskontrole in het leven, waar de repatrianten zich verplicht dienden aan te melden om in aanmerking te komen voor distributie-bescheiden(98). De gezondheidstoestand van elke D.P. werd trouwens zorgvuldig op de D.P.-card vermeld en nauwkeurig gevolgd. Het militair gezag voerde bovendien een bijzondere verordening voor de geslachtszieken uit, met een verplichte behandeling en na-kontrole, eventueel afzondering en een meldingplicht voor alle gevallen van venerische ziekten bij distriktsbureaus van volksgezondheid(99). Een patiënt die zich aan de geneeskundige zorgen onttrok diende te worden aangegeven bij de politie en elk die wist «of gezien de omstandigheden moe[s]t weten» besmet te zijn en toch nog geslachts-betrekkingen had, riskeerde 3 jaar gevangenschap en 3.000 gulden boete.

Ook de transdenominale «Commissie voor bijzondere kerkelijke gezinszorg» droeg zijn steentje bij in de besmettingspsychose(100). In een oproep aan alle plaatselijke kerkgemeenschappen werden alle predikantsvrouwen, sociale werksters of wijkverpleegsters dringend verzocht bijeenkomsten te organizeren voor de vrouwen en verloofden van de arbeiders die uit Duitsland terugkeerden. Eerst en vooral dienden zij voorgelicht te worden over de verschillende ziekten, hun symptomen en behandeling. Ook dienden zij hun mannen terug de hygiëne aan te leren, zij die in Duitsland het wassen hadden verleerd, aan ongedierte gewoon waren geraakt en onvermijdelijk onder de luizen zouden zitten. «Weer in kontakt met zijn kinderen zal de man weer moeten leren, dat hij niet straffeloos met open zwerende vingers aan het eten moet komen of met ernstige hoestbuien zijn kleintjes moet zoenen».

Naast de «medisch-hygiënische kwesties» dienden de vrouwen ook voor de «zedelijk-geestelijke moeilijkheden» voorbereid te worden. «Het totale verruwingsgevolg van het 'Lager'-leven heeft hem onverschillig gemaakt». Onvermijdelijk konden vele mannen een verhouding met een andere vrouw aangegaan zijn in Duitsland en hier was vergevingsgezindheid op zijn plaats. «Goed te praten valt dit natuurlijk op geen enkele wijze, maar deze mensen moeten toch weer in de oude verhouding verder. Omgekeerd is het helaas ook vaak het geval, dat de vrouw zich hier getroost heeft met een vriend». De man zou het ook moeilijk krijgen ineens een zelfstandige vrouw terug te vinden, of oudere kinderen die deels zijn plaats hebben ingenomen. De vrouwen dienden in te zien dat zij niet langer zonder vragen of overleg alle beslissingen konden nemen. De man, van zijn kant, «is zeer uithuizig en eenzelvig geworden, 's Avonds is hij het zo gewoon om naar het café te gaan [...] Hij trekt zich van het gezin weinig of niets aan [...] en vertelt niet waar hij heengaat of wat hij gedaan heeft. Dit is niet te voorkomen. Zij hebben zoveel jaren 'thuis' gemist, dat er veel tact zal.gevraagd worden van de vrouwen [...]»

Ook op geloofsvlak beloofde de thuiskomst moeilijk te worden. «Over het algemeen bestaat er geen lauwheid meer. Men is fel anti-godsdienstig of bewust gelovig geworden. Voor vele vrouwen is dit iets onbegrijpelijks. Voor de uitgesproken Christelijke gezinnen is het een hele slag als de .man of de zoon, die altijd trouw naar de kerk ging, als een volkomen onverschillige terugkomt, terwijl aan de andere kant vele geheel onkerkelijke gezinnen absoluut niet kunnen begrijpen hoe hij ineens 'zoo'n fijne' geworden is». Kortom, «de zeep, het pak, maar bovenal de bijbel moet klaarliggen bij de thuiskomst».

3. De belangenbehartiging

Om in een land dat hen in de eerste plaats zag als een medisch, moreel en sociaal gevaar een rehabilitering te bekomen zoals in België, zouden de Nederlandse weggevoerden een sterke belangengroep nodig hebben.

Zoals al eerder vermeld, had de interne noodsituatie in het bevrijde Nederland niet enkel tot gevolg dat de aandacht van de repatriëring werd afgeleid, ook de hulpverlening voor de oorlogsslachtoffers ter plekke was ten prooi aan ontreddering. Net als bij de repatriëring liepen initiatieven van verschillende zijden mekaar voor de voeten: de dringenste noodhulp werd door het militair gezag aangepakt, de ministeries van Binnenlandse en Sociale Zaken hadden een netwerk van Districtsbureau 's Verzorging Oorlogsslachtoffers en daarnaast was het Nederlandse Rode Kruis aktief met een Hulpaktie Rode Kruis, beter bekend onder de afkorting HARK.

Het belangrijkste initiatief met betrekking tot de slachtoffers van de Reichseinsatz was echter tijdens de bezetting voorbereid in de schoot van Nederlands' meest verspreide illegale organizatie L.O. {Landelijke Organisatie). L.O. was eigenlijk een steun-aktie voor onderduikers — in de Belgische bezettingswoordenschat «werkweigeraars» — oorspronkelijk opgezet door een calvinistische dorpspredikant, maar ook na zijn uitbreiding over het hele land een organizatie met een sterk plattelandskarakter én een grote inbreng van kerkelijke middens — calvinistisch in het centrum, het noorden en oosten van het land, katoliek in het zuiden(101). De aktie was gericht tegen de inschakeling van de Nederlandse arbeiders in de Duitse oorlogsmachine, maar zij had ook een sterk liefdadige inslag: het beschermen van de «volksjongens» tegen een brutale wegvoering. Zij had daarbij ook de financiële hulp van het Nationaal Steunfonds, de Nederlandse tegenhanger van Socrates, een klan-destiene organizatie van bankiers dus, die met regeringswaarborg geld voorschoot aan onderduikers/werkweigeraars en verzetsbewegingen. Beide samen waren al van medio 1944 bezig met de na-oorlogse afwikkeling van hun aktie en vooral het «doen opduiken en weer in het maatschappelijk leven terugvoeren van den onderduiker»(102).

L.O. wilde dadelijk na de bevrijding met een uitgebouwd netwerk van «onderduikbureaus», voortzettingen van de lokale L.O.-kernen, voor de dag treden en deze aktie zo goed mogelijk inkaderen in de hervatte aktie van de officiële administratie. Hiertoe legde men kontakten met de verantwoordelijken van de administratie, de Armenraad, het Maatschappelijk Hulpbetoon etc. om te komen tot een geïntegreerde organizatie van de hulpverlening. Deze organizatie, die dus eigenlijk een kombinatie was van een aantal klandestiene initiatieven, hoofdzakelijk gebaseerd in Amsterdam, en een aantal 's Gravenhaagse administraties, kreeg de hoogdravende naam Nederlands Volks-herstel mee en ontwikkelde, tot ergernis van het meer praktisch gerichte L.O., ook snel een resem hoogdravende projekten. Volgens een erg kritisch rapport, geschreven door de Grote Adviescommissie der Illegaliteit kort na de bevrijding, hield het hoofd van N.V.H., de heer Menten, zich vooral bezig met «problemen als nationale vrouwenklederdrachten en eenheid in de voet-balwereld» en van koördinatie van de hulpakties, het opstellen van een urgentieprogramma en het opstellen van criteria en formulieren voor de hulpverlening kwam weinig in huis(103).

In de eerste maanden na de bevrijding was de hulpverlening in Nederland dan ook een «janboel». De distriktsbureaus, de H.A.R.K.-komitees en de N.V.H.-kernen werkten volledig naast mekaar. Op sommige plaatsen waren er zelfs twee N.V.H.-kernen aktief, één benoemd vanuit Den Haag en één lokaal opgezet door de L.O.-werking. Nog in januari 1946 zouden de ministers van Binnenlandse Zaken en Sociale Zaken een circulaire uitvaardigen om aan te dringen op een elementaire koördinatie in de hulpverlening(104). De bevolking kreeg door de wildgroei aan initiatieven vaak de indruk dat de hulpverlening arbitrair was, of erger nog, een kwestie van vriendjespolitiek. Tot in het parlement toe werd tegen deze gang van zaken geprotesteerd en aangeklaagd dat het bijvoorbeeld mogelijk was dat het semi-officiële H.A.R.K., Hulpaktie Rode Kruis, in de volksmond «Hulp aan Rijke Kennissen» werd genoemd en ook N.V.H, van korruptie werd verdacht(105).

Erger nog dan het gebrek aan organizatorische eenheid in de hulpverlening was het gebrek aan centrale direktieven. Ook daar waar lokale kernen op eigen initiatief werkten, was de hulpverlening volledig afhankelijk van het persoonlijk oordeel van de hulpverleners wie voor welke hulp in aanmerking kwam en in welke orde van prioriteit. Naast de onderhouden aktie van de verzetsorganizaties voor een absolute voorrang voor de politieke gevangenen(106), pleitte L.O. immers voor voorrang voor de «principiële onderduikers»(107). Het N.V.H, had die prioriteit nooit erkend, maar eigenlijk bleek het ook voor L.O. zelf niet steeds duidelijk wie onder deze kategorie viel en wie niet.

L.O. was de natuurlijke verdediger van de belangen van de onderduikers. In verschillende démarches klaagde men aan dat voor gerepatrieerde arbeiders uit Duitsland bijzondere ad-hoc dispositieven werden genomen, zoals extrarantsoenen of voorrang bij het afleggen van het middenstandseksamen, terwijl de onderduikers, die een meer vaderlandse houding hadden aangenomen, gediscrimineerd werden(108). De «onderduikbureaus» waren bijzonder aktief om onderduikers aan werk te helpen, ondermeer omdat, volgens L.O., de onderduikers bijzonder wantrouwig stonden tegenover de gewestelijke arbeidsbureaus, die immers de uitvoerders waren geweest van de verplichte tewerkstelling, en bovendien de ervaring misten die gerepatrieerde arbeiders in Duitsland hadden opgedaan.

Eén van de middelen om onderduikers sneller aan werk te helpen waren de «werkboekjes», waarin L.O. de onderduikstatus van de werkzoekende certifieerde, plus alle voorlopige werkkontrakten(109). Het boekje was voorafgegaan door de oproep: «Jong Nederland pakt aan: Werkgever, ook hier ligt een taak voor U, om samen met den onderduiker als één man pal te staan voor de belangen van het vaderland». L.O. wist via de regering de steun van de Raad van Bestuur in Arbeidszaken voor dit initiatief te bekomen. In een oproep aan alle Nederlandse werkgevers riep deze op bij aanwerving voorrang te verlenen aan onderduikers, oud-verzetslieden en politieke gevangenen, die een attest van L.O. of aanverwanten konden voorleggen, omdat zij «in bezettingstijd door hun karaktervaste houding en hun verzet tegen den vijand in belangrijke mate de pogingen tot nazificering van het Nederlandse volk hebben ondermijnd». Die vaderlandse verdienste diende te kompenseren dat «velen in hun onderduikperiode [..,] in kundigheid ten achter zijn geraakt bij hen, die min of meer vrijwillig in Duitsland werk zijn gaan verrichten».

De aktie van de regering ten voordele van de onderduikers beperkte zich echter tot haar steun aan een vrijblijvende oproep. Waar L.O. en andere groepen aandrongen op dezelfde voordelen voor onderduikers als de regering de krijgsgevangenen toestond, was de regering kategoriek in haar afwijzing(110). De maatregel was onuitvoerbaar, want onkontroleerbaar. Hoevelen hadden niet één of ander baantje gehad onder valse identiteit ? Hoe de bedragen nagaan die het Nationaal Steunfonds hen had uitgekeerd ? «Daarbij komt nog», aldus het officiële standpunt, «dat, wanneer grote groepen van hen, die gedeeltelijk voor hun eigen welzijn en gedeeltelijk voor het vaderland een offer brachten, daarvoor nu betaling zouden verkrijgen, er van dat offer weinig zou overblijven».

De regering stond in het algemeen zeer huiverachtig tegenover iedere maatregel die een bepaalde groep speciale hulpverlening bezorgde. De enige groep die wél een bijzondere behandeling verkreeg, waren de nabestaanden van de martelaren van het verzet en de verzetsinvaliden, en zelfs hier liep de hulpverlening via een private liefdadige stichting met staatssteun en niet via een officiële struktuur en werd de vereniging van de slachtoffers van de koncentratiekampen geheel terzijde gelaten in de materie. Een verkaveling van het landschap der oorlogsslachtoffers kon volgens de advizeur van de ministerpresident voorkomen worden door een hulpverlening op individuele basis door de Districtsbureaus Verzorging Oorlogsslachtoffers en door de distributiedienst, en aldus kon ook vermeden worden dat honderdduizenden nieuwe schade-eisers zich op verworven rechten beriepen en de schatkist voor onoverkomelijke uitgaven stelden(111). «Bij het met name noemen van een bepaalde kategorie in deze materie, bestaat altijd het gevaar dat er andere groepen worden vergeten. Zo wordt er bv. al eens op gewezen, dat voor hen, die gedwongen in Duitsland hebben gewerkt (bv. na te zijn opgepikt bij razzia's) zo weinig wordt gedaan».

De onderhouden aktie ten voordele van de onderduikers had inderdaad mede tot gevolg dat de verplichte tewerkstelling in Duitsland werd beklemtoond als een minder vaderlandse of verdienstelijke houding. De verwarring die ook in België in de eerste maanden heerste tussen vrijwillige en verplichte arbeid in Duitsland hield mede daardoor in Nederland langer aan. De plaatsen persoonsgebonden bedeling van hulp maakte dat op sommige plaatsen wél en op andere weer niet het verschil werd gemaakt. Zo werd er in Amsterdam naast de witte D.P.-kaart die in de ontvangstcentra aan de repatriandi werd uitgereikt, met bemerkingen door de geneeskundige keuring én door de eerste elementaire politieke screening, een gele D.P.-kaart uitgereikt speciaal voor de hulpbedeling(112). Voor de arbeiders werd deze, na een hernieuwd summier onderzoek door de plaatselijke recherche, met een «O» voor «onvrijwillig» of een «V» voor «vrijwillig» afgestempeld, voor de al dan niet terecht als «vrijwillig» aangemerkte arbeiders een stigma dat elke hoop op hulpverlening in de grond boorde.

Ook Nederlands Volksherstel had, naar het voorbeeld van de Districtsbureaus, in de eerste maanden na de bevrijding zijn hulpprogramma zonder onderscheid des persoons doorgevoerd, dit tot ergernis van L.O. en GAC(113). Onder druk van beiden stuurde de organizatie dan ook in juli 1945 een rondschrijven naar alle lokale bureaus om voorrang voor de «principiële onderduiker» te bepleiten(114). De voorrang gold de rantsoenen en huisraad, tewerkstelling en herscholing en zij diende toegekend te worden «aan alle principiële onderduikers (waaronder in dit geval ook te verstaan de gerepatrieerden, die huns ondanks naar Duitsland zijn overgebracht)». Nieuw was een onderzoek «of de onderduiker om al dan niet principiële reden is ondergedoken» — men kon inderdaad ook om familiale of persoonlijke redenen onderduiken — «en of de gerepatrieerden al dan niet vrijwillig naar Duitsland zijn gaan arbeiden». Opeens werden weggevoerden dus met onderduikers geassimileerd, zonder dat hierbij evenwel werd gespecifieerd wie als weggevoerde kon worden beschouwd: gearresteerde onderduikers, slachtoffers van razzia's tijdens de Liese-ausweise-aktie, in de laatste bezettingsmaanden of al diegenen die later volgens de Belgische wet als weggevoerden werden beschouwd ? Of het rondschrijven opwoog tegen de plaatselijke L.O.-akties rond het «werkboekje» is bovendien erg onzeker.

Een tour d'horizon van de hulpverlening voor de oorlogslachtoffers in het na-oorlogse Nederland toont dus duidelijk dat de repatriandi in het algemeen en de weggevoerde arbeiders in het bijzonder veel minder als een aparte groep werden gezien temidden de daklozen en vluchtelingen voor overstromingen, honger en bombardementen en dat regerings- en verzetsmiddens hen bovendien niet als aparte groep wilden zien. Het onvermijdelijke gevolg waren grote lokale verschillen, eventueel discriminaties en vergissingen. De zwakke positie van de Nederlandse weggevoerden had echter ook te maken met de slechte diensten die twee organizaties die zich opwierpen als de advokaten van de weggevoerden, hun zaak bewezen.

De eerste protest-vereniging die rehabilitatie eiste voor verkeerdelijk voor incivieken — in het Nederlandse jargon «foute elementen» — versleten weggevoerde arbeiders, ontstond in het zog van de repatriëringskontroverse. Elf maanden na de bevrijding richtte het actie-comité Oostbouw zich tot de minister-president, omdat het, naar eigen schrijven, alle vertrouwen had verloren in de repatriëringsinstanties, in het bijzonder voor wat de repatriëring uit de Sovjet-zone betrof(115). Het aktiekomitee was opgezet door ouders van de arbeiders die als «S.S.-frontarbeiders» verplicht in het Oosten waren tewerkgesteld en nadien werden verward met de «ostboeren» en N.S.B.-vrijwilligers die uit ideologische motieven naar het Oostfront waren getrokken.

Bij navraag bij de repatriëringsdienst van het militair gezag en bij de inlichtingscentrale van het Rode Kruis, kregen deze ouders ten antwoord dat men niet geïnteresseerd was in de repatriëring van S.S.-ers, en dat deze laatsten er trouwens beter aan deden niet te snel terug in Nederland te verschijnen. Die arbeiders die dankzij het Franse Rode Kruis — «Het Nederlandse Rode Kruis», volgens één hunner petities, «schitterde door afwezigheid» — werden gerepatrieerd, viel een achterdochtig onthaal te beurt en een behandeling als politieke delinkwenten. Werk vinden was haast onmogelijk, temeer daar de «Oostbouwers» systematisch slachtoffer werden van de «V»-stempels op de D.P.-kaart. «Bij een sollicitatie e.d. moeten zij over de 'Russische' periode — een tijdvak variërend van 2 tot 3 jaar — zwijgen. Zodra zij de namen Rusland en Oostbouw in de mond nemen, wordt de deur voor hen dichtgesmeten». Enkel een publieke verklaring van de regering kon voor de rehabilitering van deze groep zorgen.

Hoewel naar hun eigen verklaring slechts 5.000 arbeiders onder dit regime weggevoerd werden en nog zo'n 1.000 op repatriëring wachtten, was de aktie-groep vrij luidruchtig en vooral weinig taktvol. In verklaringen in de pers en aan de verantwoordelijken van het Ministerie van Sociale Zaken noemde men de repatriëringsdienst een stel «kwaadwillige, onbekwame kwajongens»(116). Hoewel aanvankelijk, in december 1945, nauw was samengewerkt tussen het komitee, toen nog Aktie-comité Oost-compagnie geheten, en het Ministerie van Sociale Zaken voor het verzamelen van informatie over de vermisten, degradeerde de sfeer snel. Het komitee, waarvan volgens een regeringsbron veel kommunisten deel uitmaakten(117), nam tegen het expliciete advies van het ministerie in, direkt kontakt met de Sovjetambassade over de repatriëring, dit tot grote woede van minister Drees, die van dit soort «wilde» initiatieven enkel nieuwe vertroebelingen verwachtte van de zo al zeer moeilijke onderhandelingen met Moskou. Ook plande het komitee zelf leden naar het buitenland te zenden om op eigen houtje voor de repatriëring van «Oostbouwers» te zorgen. Een sensatie-artikel over de resultaten van die aktie en de slapheid van de regering, gebaseerd op de «min of meer fantastische verhalen» van het komitee in het dagblad Het Binnenhof, kon op het nippertje door het ministerie voorkomen worden.

In een rapport van het ministerie van Sociale Zaken aan de ministerpresident werd dan ook met het aktiekomitee afgerekend(118). «Aan het merendeel der Oost-compagniërs was overigens wel een steekje los. Dit is vrij algemeen bekend en werd bevestigd door de resultaten van de verhoren van de P.O.D.» Het aktiekomitee had trouwens zelf zijn naam veranderd van Oostcompagnie, «waarvan de reputatie onomstotelijk twijfelachtig bleef» in Oostbouw. De Oost-compagnie was de kollaborerende organizatie in wiens kader de verplichte inzet aan het Oostfront was georganizeerd en na de naamsverandering troostte het komitee zich grote moeite om zich vooral van deze kompagnie te distantiëren. Na onderzoek besloot het ministerie dat voor de stempelkwestie inderdaad gold dat aan de «V»-stempels een te verstrekkende betekenis was verleend voor de hulpverlening, maar over het algemeen waren de geplaatste stempels volkomen gemotiveerd. Een herziening van vergissingen was mogelijk, maar een regeringsverklaring over de oostbouwers was uitgesloten, «daar men op deze wijze zou geraken tot een algemene rehabilitatie van de slechtste elementen».

De inzet van de S.S.-frontarbeiders was inderdaad een vrij duistere bladzijde uit de geschiedenis van de verplichte tewerkstelling in Nederland(119). Het S.S.-Wirtschaftsverwaltungshauptamt had indertijd 4.500 arbeiders opgevorderd voor inzet aan het Oostfront en het was daarin bijgestaan door het Nederlandse Rijksarbeidsbureau en koppelbaasmaatschappijen als Turnier Beton en de Nederlandse Oost-Compagnie. De .arbeiders wisten op het ogenblik van de aanmelding niet welke hun bestemming was, maar wel op het ogenblik van hun vertrek. Zij voerden hun werk, meestal infrastruktuurwerken in de frontlinie, uit in Wehrmacht-uniformen. Zij hadden bijzonder te lijden van de koude en van partizanen-aanvallen. Hun uniformdracht verklaarde mede de weigerachtige houding van de Sovjets hen zonder meer te repatriëren en ook de vijandigheid van de Nederlandse repatriëringsinstanties. In de tewerkstellingskampen werd er druk op hen uitgeoefend om dienst te nemen in gewapende eenheden en een aantal ging daar ook op in. Vele anderen probeerden te onvluchten. De Nederlandse historicus Sijes schrijft over hen: «[Zij] waren, als groep beschouwd, beslist niet politiek-fout toen zij zich meldden, hoogstens volslagen politiek ongeschoold, naïef ingesteld tegenover de bedoelingen van de Duitsers en bevreesd om de risico's van het onderduiken te aanvaarden — gelijk zovele anderen overigens, die naar Duitsland vertrokken of op hun ambtelijke stoel bleven zitten»(120). Velen wisten via «goede» ambtenaren wél al in een vroeg stadium welke hun bestemming zou zijn en allen hadden ze de mogelijkheid onder te duiken — anders dan bijvoorbeeld de bij razzia's opgepakte arbeiders. Als de rehabilitering van de weggevoerde arbeiders als zodanig in Nederland al problematisch lag, dan was de assimilatie van de wegvoering met een troebele groep als de S.S.-frontarbeiders zeker geen plan met kans op slagen.

Een geheel andere weg werd in eerste maanden van 1947 bewandeld door het Nederlands Verbond van Gerepatrieerden. Het Verbond dook voor het eerst op als de organizator van het Eindhovense kongres van de Confédération Internationale des Déportés du Travail in augustus 1946(121). In een dreigende oproep aan de minister-president stelde het: «Excellentie, honderdduizenden gedeporteerden hebben het gevoel alsof er van regeringswege niet de geringste aandacht wordt geschonken aan de talloze problemen waarmee deze belangrijke Nederlandse bevolkingsgroep te kampen heeft. Daardoor is in grote kring een onrust ontstaan die minder gewenste vormen zou kunnen aannemen». Het duurde echter enkele maanden voor de organizatie ook nationaal aktief werd. In een eerste protest-petitie in januari 1947 klaagde men aan dat ruim anderhalf jaar na de repatriëring de verplicht in Duitsland tewerkgestelde arbeiders nog steeds in grote materiële, geestelijke en sociale nood verkeerden(122). «Er heerst ten aanzien van deze groep Nederlanders een zeker wanbesef, hetwelk o.m. een der oorzaken is, dat er zulk een diepe kloof is ontstaan tussen hen en de achtergebleven Nederlanders, die zich aan de verplichte tewerkstelling konden onttrekken». De vereniging eiste dat «aan de onbillijkheid der bestaande regeling, welke teveel ruimte openlaat voor interpretatie van de zijde der desbetreffende instanties en hun ambtenaren, een einde wordt gemaakt. [...] De betrokken instanties vergeten vooral hun verantwoordelijkheid, die zij ten aanzien van deze grote, circa 400.000 tellende groep Nederlanders bezitten, niet !!!»

In een uitgebreid «sociaal rapport» registreerde het verbond de ingekomen klachten van de «grote groep landgenoten, wiens zorg het verbond op zich genomen heeft»(123). De klachten betroffen de zorg van de nabestaanden van in Duitsland overledenen, de opsporing en repatriëring van deze doden, het terugeisen van de in beslag genomen goederen, maar bovenal twee grote onrechtvaardigheden: de kwestie van de inlevering van de Reichsmarken en de kwestie van de in Duitsland met een Duitse vrouw gehuwde arbeiders.

De anti-Duitse gevoelens waren in Nederland na de bevrijding evenredig met de vernielingen die de Duitse bezetting er had aangericht en ze waren van duurzame aard(124). Net als in België hadden in Nederland de verzetsbewegingen heftig geprotesteerd tegen de immigratie van de Duitse echtgenotes van Nederlandse repatrié's, met het voorstel ofwel beide terug naar Duitsland te zenden ofwel ze in Nederland te interneren(125). Anders dan in België, besloot de Nederlandse regering echter deze Duitse echtgenotes effektief de toegang tot het land te ontzeggen(126). Deze beslissing druiste volgens het Verbond «tegen alle morele en zedelijke normen in»(127). De door de regering veroorzaakte gezinscheiding dreigde a-morele verhoudingen te bevorderen en bovendien werkte de maatregel de haatgevoelens tegenover het Duitse volk in de hand. Had de regering tijdens de oorlog niet gesteld dat men niet tegen het Duitse volk vocht, maar tegen het systeem ? «De geste van de regering doet denken [...] aan de rassenwaan, waartegen zijzelve, gezien haar uitlatingen, voorheen en thans, fel gekant is». Deze verdediging van de Nederlands-Duitse koppels was moedig, maar maakte het Verbond er zeker niet populairder op.

De kwestie van de inlevering van de Reichsmarken was al evenzeer bron van verontwaardiging. Niet alleen had de regering besloten alle financiële hulp aan de achtergebleven gezinnen van in Duitsland tewerkgestelden van de ingeleverde marken af te houden en de rest tot 300 gulden te blokkeren, ook bepaalde ze dat voor elke inwisseling een bewijs van de gewestelijke arbeidsbureaus diende te worden voorgelegd, «waaruit bleek dat zij tijdens de bezetting verplicht in Duitsland werden tewerkgesteld en zich redelijkerwijs niet aan die tewerkstelling hadden kunnen onttrekken»(128). Volgens het Verbond werd deze «zgn. 'vrijwillige' tewerkgestelden» een groot onrecht aangedaan(129). Immers, «reeds voor de meidagen van 1940 werden arbeiders door de maatregelen van de toenmalige regering verplicht in Duitsland te gaan werken (ten gevolge van de toen heersende werkloosheid [...]) Ook zij, die tijdens de bezetting aangewezen waren op steunorganen tengevolge van werkloosheid werd geen andere keus gelaten dan acceptatie van werk in Duitsland, doordat bedoelde organen hen en hun gezinnen uitsloten van enigerlei uitkering. Bovendien waren er talrijke Nederlanders, die voor minimale lonen prestaties moesten leveren, welke ten enenmale onvoldoende waren om in hun levensonderhoud en dat van hun gezin te voorzien. Laatstgenoemden accepteerden uit bitteren nood een werkkring in Duitsland. Al deze lieden worden thans aangemerkt als 'vrijwillige Duitslandgangers', hetgeen gezien deze en andere feiten, niet geheel juist te noemen valt». Ook dit was bepaald geen populaire stellingname.

Door de zaak van de weggevoerde arbeiders met die van de vrijwillige — of althans hen die in de toenmalige regeringswoordenschat als vrijwillig stonden omschreven — te associëren, had het verbond automatisch een heel aantal deuren voor zich gesloten. De regering weigerde het verbond als gesprekspartner te erkennen, zij weigerde enige subsidie voor haar werking — indien, volgens een schrijven van het ministerie van Sociale Zaken, het Verbond inderdaad 150.000 kontributie-betalende leden had, zoals het beweerde, dan diende het toch ruimschoots zelfbedruipend te zijn ? — en zij weigerde tot slot zelfs vertegenwoordigers naar de kongressen van het verbond af te vaardigen(130). Systematisch door de regering genegeerd, sloeg de vereniging er niet eens in opgenomen te worden in de waslijst van belangen-organizaties voor oorlogsslachtoffers die het Nederlandse Volksherstel in zijn vier boekdelen tellende Leiddraad betreffende de voorzieningen tot leniging van door oorlog ontstane noden afdrukte(131). Indien het verbond geen krachtige proteststem kon laten horen, dan had dat ongetwijfeld ook met zijn zwakte op het terrein te maken. Was het dan misschien een mislukte poging om via het internationale verbond van weggevoerden, met kongres in de katolieke grensstad Eindhoven, het Belgische N.V.W. te exporteren ?

De ministeries van Binnenlandse Zaken en Sociale Zaken wilden tot elke prijs deze nieuwe immigratiegolf indammen en wel door hen simpelweg aan de grens te weigeren(134). Hiertoe kon men bv. hun paspoorten ongeldig verklaren en een visumplicht instellen, enkel te bekomen na een onderzoek in de woonplaats in Duitsland naar de politieke betrouwbaarheid. Deze maatregel was echter ongrondwettelijk — men kon onmogelijk Nederlandse staatsburgers de toegang tot het grondgebied ontzeggen — en zou bovendien voor problemen met de geallieerden zorgen, die zo al hun handen vol hadden met de hulpbehoevende Duitsers en er geen geweigerde Nederlanders bij wilden.

Een andere oplossing bestond er natuurlijk in het probleem ter plekke aan te pakken door voedselhulp voor Nederlanders in Duitsland te organizeren. Ook in het interbellum, toen de Nederlandse regering de immigratie naar Duitland aktief had gestimuleerd waren «armenbezoekers van de rijksdienst» in Duitsland aktief geweest om de Nederlandse bevolking bij te staan(135). Het ministerie van Buitenlandse Zaken steunde dit plan nadrukkelijk om internationaal-politieke redenen(136). In de jaren 1945-48 werkte het ministerie verschillende plannen uit om van de geallieerden de annexatie te bekomen van Duits grondgebied ter kompensatie van de oorlogschade, zoals ook België dat na de eerste wereldoorlog had bekomen. Het grootste probleem dat men daarbij voorzag was dat men wel het grondgebied, maar niet de Duitse bevolking erop wilde. De Nederlanders die nu al in Duitsland woonden, konden nu de rol van pioniers vervullen en dienden daarom ter plekke gehouden te worden. Ook indien het enkel tot een mandaat- of bezettingszone voor Nederland zou komen, kon deze Nederlandse bevolkingsgroep «een niet onbeduidende bijdrage leveren tot de versterking van het Westelijk samenhorigheidsbesef, a l'encontre van elke rijksgedachte of Pruissische militaire geest» en zorgen voor de «verbreiding van westerse denkbeelden omtrent humaniteit en demokratie, zoals die tot draaggolf hebben te strekken aan Duitslands' wederopvoeding tot een beschaafde natie»(137).

Deze hulp mocht natuurlijk niet ten koste gaan van de eigen Nederlandse bevolking, maar daarvoor vond het ministerie van Landbouw, Visserij en Voedselvoorziening een oer-Hollandse oplossing(138). Een hulpprogramma met voedselpakketten, betaald in dollars door donors in het buitenland, was ook «vanuit kommercieel oogpunt voordelig». «Als de produkten met enige overleg worden gekozen, dan wordt weliswaar de Nederlandse voorziening met deze uiteraard niet omvangrijke uitvoer belast, doch Nederland ontvangt dollars voor goederen, welke anders niet, of niet tegen dollars worden geëxporteerd, of in geval van te importeren artikelen, welke in de paketten worden verwerkt, [en dan] ontvangt Nederland dollars voor de verpakking, transport en handelsmarge. [...] In zulk een dollarpakket kunnen bijvoorbeeld worden opgenomen aardappelmeel, peulvruchten, bloem, grutterswaren, suiker, gedroogde groenten en viskonserven. Kaas en melkprodukten zou ik er buiten willen laten, wegens de grote behoefte hieraan voor export en gros, hoewel het pakket vanzelfsprekend aan aantrekkelijkheid zou winnen».

Het probleem van de Nederlandse gastarbeiders in Duitsland had strikt genomen natuurlijk weinig met de oorlogsproblematiek te maken, maar het was wél een belangrijke dimensie van het probleem van de verplicht tewerkgestelden. Was België in het interbellum een land van immigratie, Nederland had een traditie van emigratie, en wel hoofdzakelijk naar Duitsland. Ook dat maakte de Nederlandse weggevoerden minder een «bijzondere» groep. Na het verdwijnen van het Nederlands Verbond van Gerepatrieerden zou een Comité van de Stichting van Gerepatrieerde Nederlanders, die reeds voor mei 1940 in Duitsland woonachtig waren aktief worden en zich met klem onderscheiden van de vrijwillige arbeiders die tijdens de bezetting vertrokken, daar hun vertrek alleen al om de kronologie, onmogelijk van een geest van kollaboratie kon getuigen, evenwel met even weinig resultaat(139).

4. De wegvoering en de verwerking van de tweede wereldoorlog in Nederland.

In vergelijking met hun zuiderburen kwamen de Nederlandse weggevoerden er na de oorlog slecht vanaf. Zij slaagden er niet in hun lot af te zonderen uit de menigte oorlogsslachtoffers, die in Nederland door de hongerwinter en de late bevrijding zo veel talrijker waren. Hun lot werd geassocieerd met de verkeerde bondgenoten: S.S.-frontarbeiders, vrijwillige arbeiders, migranten uit het interbellum. De politiek van de Nederlandse regering was er bovendien op gericht een verkaveling van het landschap van de oorlogsslachtoffers tegen te gaan en tenzij per uitzondering — politieke gevangenen en onderduikers — hulpverlening en nationale erkentelijkheid te scheiden.

De onduidelijkheden in de verwerking van de tweede wereldoorlog in Nederland werden er in de eerste na-oorlogse jaren uitgestreken. De oorlog was er een geweest van goeden en van kwaden en alle traditionele centra van de politieke macht in Nederland hadden het komfort zich in mei 1945 aan de zijde van de goeden te kunnen scharen. Negen extra bezettingsmaanden hadden ook gekompromiteerde figuren, zoals de animatoren van de Nederlandse Unie, toegestaan toe te treden tot de «illegaliteit», de klandestiene voorbereiding van de na-oorlog binnen de klassieke strukturen van de Nederlandse maatschappij. De rampzalige toestand van het land vereiste na de oorlog dan ook dat allen aan één zeel trokken. Deze gedwongen consensus werd ook doorgetrokken in de kommemoratieve politiek van de na-oorlogse regeringen. De bouw van oorlogsmonumenten werd streng gereglementeerd. Voor verzetstrijders — in Nederland «illegale werkers» — en politieke gevangenen werden geen speciale onderscheidingen uitgereikt en de verdienste van verzet en martelaarschap werd genationalizeerd in anonieme symbolen, zoals het monument op de Dam, waar iedereen zich in kon herkennen, maar niemand zich op kon beroepen. De oorlogsherinnering werd geen wapen in de politieke strijd.

Waar het ging om het creëren van een nationale oorlogsherinnering, daar was de Nederlandse maatschappij dus veel suksesvoller dan de Belgische. De helden en slachtoffers van verzet en vervolging voeren daar echter niet wel bij. Hun verdienste werd genationalizeerd en zij vonden zich na de oorlog terug in een nationaal klimaat waar partikuliere revindikaties taboe waren — onteigend als het ware, onterfd van hun eigen bezettingsverleden. Het zou in Nederland tot de late jaren 60 duren vooraleer de verschillende groepen «verzets- en vervolgingsslachtoffers» terug opdoken. De na-oorlogse eisen van nationale erkentelijkheid hadden zich nu echter aan het discours van de verzorgingsstaat aangepast: patriottische verenigingen werden zelfhulpgroepen van slachtoffers en terapiegroepen. Het KZ-syndroom en de reeks psychische problemen van oud-verzetsstrijders en onderduikers waren een nieuwe verschijningsvorm van een oud probleem, die aan de verschillende groepen toelieten hun oude verlangen om erkentelijkheid en erkenning — al was het dan medisch of financieel te uiten — zonder met de nationale verzetsmyte te breken.

De laatsten om zich in deze rij van miskende oorlogsslachtoffers te manifesteren zijn precies de weggevoerde arbeiders. Op het einde van de jaren 80 ontstond de Vereniging Dwangarbeiders Nederland Tweede Wereldoorlog, die aan zijn aktie ondermeer ruchtbaarheid gaf door het boek van Karel Volder Werken in Duitsland. Volder schrijft: «Nu, na meer dan veertig jaren, vragen de tewerkgestelden zich af: 'Was ik dan géén oorlogsgetroffene ?' Vermoedelijk wel. De fout is geweest, dat zij veertig jaar lang geen organizatie hebben gehad»(140). Veertig jaar later dus eist de vereniging restitutie van de Reichsmarken, vergoeding van de in Duitsland gestorte sociale zekerheidsbijdragen en uitkeringen voor de zieken en al hen die lijden aan slapeloosheid en angstdromen tengevolge van de wegvoering.

V. Besluit

Het na-oorlogse lot van de weggevoerde arbeiders legt een paradoks bloot in de verwerking van de tweede wereldoorlog. Naarmate een maatschappij, als geheel, het moeilijker heeft met de verwerking van de oorlogsherinnering, hebben de getroffen groepen het er gemakkelijker mee. De fragmentering van de oorlogsherinnering in België en het onvermogen een nationale consensus rond de bezettingstijd te creëren, stond de weggevoerden toe een groeps-eigen legitimiteit uit de bouwen in de marge van de grote politieke bedeling van nationale erkentelijkheid. Omgekeerd was er voor een rehabilitering van de weggevoerden geen plaats in het strakke keurslijf van de nationale oorlogsherinnering in Nederland. Koningin Wilhelmina's «volk van helden» slaagde erin een nationale consensus te creëren rond de verdienste van de natie in verzet. Geen ontluisterende politieke twisten dus over de oorlogsverdienste, maar ook geen schaduwzones of handelsmarges voor ambigue groepen.

De weggevoerde arbeiders zijn precies daarom een interessant kristallizatiepunt van het kollektieve geheugen van de bezetting, omdat zij held noch verrader waren, maar des te meer anoniem slachtoffer. Talrijker dan om het even welke andere groep oorlogsgetroffenen werden zij nochtans geen symboolgroep, zelfs niet in België, omdat hun lot het probleem van de duiding van de bezetting personifieerde, in al zijn complexiteit. De grens tussen individuele en kollektieve verantwoordelijkheid, tussen meegaandheid en overmacht lag moeilijker dan voor wie ook.

Deze moreel-politieke en sociale erfenis van de tweede wereldoorlog, met al zijn inwendige tegenstrijdigheden, geeft een deel van het antwoord op de in de inleiding geschetste hypotese. Is de individuele impakt van de wegvoering op de arbeiders niet te overschatten, op maatschappelijk vlak was er geen ruimte voor een voorhoede-rol van de weggevoerden als de symboolgroep van de onderdrukking van de arbeidersklasse. De vrees ten tijde van de repatriëring dat de weggevoerden een rekruteringsbasis voor de kommunistische partijen zou worden, bleek ongegrond. Le parti des fusillés was de eerste om de patriottische dimensie van de bezetting in het licht te stellen en had in haar discours geen plaats voor het weinig heroïsche lot van de weggevoerden. Een veel opvallender afwezige in de opvang van de weggevoerden zijn de syn-dikaten. Waarom hebben zij niet de verdediging van de weggevoerden als groep op zich genomen(141) ? Omdat hun eigen weinig heldhaftige houding tijdens de bezetting zulks niet toestond ? Meer onderzoek is hier zeker geboden.

In zekere zin werden de weggevoerde arbeiders tweemaal slachtoffer: éénmaal van de wegvoering en een tweede maal van een maatschappij die enkel voor heldhaftigheid erkenning over had.

*
*   *

Alleen het Navorsings- en Studiecentrum voor de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog dat het voorzitterschap van het symposium waarnam en de besluiten formuleerde, en de verschillende sprekers zijn verantwoordelijk voor de teksten die in deze Acta worden gepubliceerd.

...

Résumé

La mémoire collective de la deuxième guerre mondiale n'est pas la simple addition des mémoires individuelles. Nul groupe n'illustre mieux ce propos que les travailleurs

déportés. La déportation d'environ dix millions de travailleurs des territoires occupés dans le Reich constitua une des quatre charges principales contre le régime nazi au procès de Nuremberg. Cinquante ans après, les travailleurs déportés se retrouvent au bas du classement des victimes de la deuxième guerre mondiale. Après la Grande Guerre, en Belgique, ils avaient continué à symboliser les souffrances de la population civile sous l'occupation allemande. Après 1945, les victimes des camps de concentration, les victimes du génocide, les héros et les martyrs de la résistance et même les collaborateurs — rebaptisés, dans un certain jargon politique, «victimes de l'épuration» — occupèrent une place bien plus importante dans la mémoire collective que la masse anonyme des travailleurs déportés. Pourtant, ils formaient le groupe de victimes de la guerre le plus nombreux et la déportation des travailleurs constitue indéniablement un des faits sociaux majeurs de la Deuxième Guerre mondiale.

Ce paradoxe suscite deux questions: primo, comment les dizaines de milliers de travailleurs déportés, rapatriés d'Allemagne, ont-ils été intégrés dans les sociétés d'après-guerre et secundo, comment la déportation des travailleurs a-t-elle été intégrée dans la mémoire collective de la guerre. Quelle est la place de la déportation des travailleurs parmi les mémoires rivalisantes de la persécution, de la résistance et de la trahison ? Cet article se propose de comparer les réactions de la société belge avec celles de la société néerlandaise, du rapatriement à la réintégration des travailleurs déportés.

Les architectes de l'état nazi connaissaient le coût social de l'effort de guerre. A partir de 1937-1938 ils avaient calculé le déficit de main-d'oeuvre que la mobilisation créerait et envisagé deux solutions alternatives. D'une part la mobilisation des femmes allemandes pour l'économie de guerre pendant la première guerre mondiale avait prouvé son effet déstabilisateur sur le climat politique et social à l'arrière du front. D'autre part l'importation de la main-d'oeuvre des territoires à conquérir menacerait l'idéal nazi de l'homogénité raciale de l'Etat allemand. Dès l'invasion de la Pologne, les dirigeants du Reich optèrent pour la dernière solution. La stabilité de la société en guerre était la première condition de la guerre totale. Les exigences socio-statégiques primaient les exigences de l'idéologie raciste.

Ce choix, selon Gabriel Kolko, était lourd de conséquences pour l'après-guerre. Les populations allemandes et japonaises traversèrent la guerre en Herrenvolk, leurs dirigeants ayant choisi de se décharger des frais sociaux de la guerre sur les populations occupées. Paix sociale et succès économique furent le fruit tardif de cette politique. Les sociétés occupées sortirent radicalisées de l'épreuve. La victimisation de la classe ouvrière avait polarisé les engagements politiques et sociaux. Le succès des partis communistes et l'instabilité des rapports employés-employeurs en résultèrent. Dans cette optique, la déportation de la main-d'oeuvre des pays occupés devient une des expériences les plus profondes et durables de l'histoire sociale de la deuxième guerre mondiale. La thèse de Kolko mérite d'être mise à l'épreuve. Quel a été le rôle, dans les deux sociétés qu'on étudie, des travailleurs déportés: celui d'avant-garde militante de la classe ouvrière victimisée ou celui de groupe de pression particulier, revendiquant réparation pour les dommages matériels et moraux subis par ces travailleurs et pas par ceux qui avaient échappé à la déportation ?

Pour comprendre les réactions lors de leur retour, il convient de rappeler le caractère complexe du Reichseinsatz. Travail obligatoire et travail en Allemagne n'étaient pas des synonymes. Dans une première période, le travail obligatoire se limita au territoire national et le départ pour l'Allemagne fut volontaire. Pourtant, dans

Dans la campagne de réhabilitation des travailleurs déportés, un ministre communiste et une organisation crypto-catholique réussirent à combiner leurs efforts. Jean TerfVe, dirigeant résistant du parti communiste clandestin, fut ministre des victimes de la guerre dans les gouvernements de gauche qui se succédèrent en Belgique entre août 1945, lorsque les catholiques quittèrent le gouvernement en protestation contre le veto de la gauche au retour du roi Léopold, et mars 1947, lorsque la guerre froide força les communistes à quitter le gouvernement. La Fédération Nationale des Travailleurs Déportés avait été fondée par la Jeunesse Ouvrière Chrétienne pour la défense des intérêts des rapatriés, dans le prolongement direct de l'action de la JOC en Allemagne. La hiérarchie catholique était préoccupée du désarroi moral, de la déchristianisation et de la radicalisation politique des ouvriers catholiques en Allemagne. Par un réseau d'aumôniers et cercles JOC, elle avait essayé pendant la guerre de protéger ses fidèles, mais après la guerre, elle préférerait opérer sous égide neutre, pour récupérer des travailleurs qui avaient rompu avec le monde catholique et pour occuper tout le terrain des travailleurs rapatriés et ainsi couper court à d'éventuelles initiatives communistes. La Fédération Nationale était animée par des propagandistes salariés de la JOC, mais respectait soigneusement la neutralité confessionnelle. En cela, elle était, en tant qu'organisation de masse, une réussite, avec à son apogée, entre trente et quarante mille membres.

(68) Besluitwet houdende de inrichting van het statuut der gedeporteerden voor den verplichten arbeidsdienst tijdens den oorlog 1940-1945, in B.S.B., 16/1/47, p. 429-434.

(71) De gedeporteerde. Nationaal Verbond der Weggevoerden, jan. 1949, nr. 14, p. 1; Gilbert DE RIDDER, Incurie ou sabotage ?, in Le Travailleur Déporté, aug.-sept. 1948, jg. 4, nr. 35, p. 1.

(72) 20/11/53. Ministerieel rondschrijven tot verklaring van de wet van 7 juli 1953 (A.O., direkte statuten, dossier W.G.) Weggevoerden - doctrine. 53-C1 (stencil), 78 p. (Ibidem), Nota voor de ministerraad (stencil), z.d., 22 p. (Ibidem).

(73) Auguste Roeseler in Le Travailleur Déporté, nov.-dec. 1948, jg. 4, nr. 37, p. 1 en 4.

(74) Rey, Kiebooms, De Sweemer, Timmermans.

(75) Wet van 7 juli 1953 houdende de inrichting van het statuut der gedeporteerden tot de verplichte tewerkstelling van de oorlog 1940-1945 en tot intrekking van de besluitwet van 24 dec. 1946, in B.S.B., 3-4/8/53, p. 4810-4813.

(78) Avec tout le 'fair-play' nécessaire nous sommes les premiers a reconnaitre que le long et pénible travail des alliés a conféré a nos libérateurs des droits incontestables. Mais de la a leur accorder certains droits sur nos femmes et nos fiancées, il y a de la marge ! (Vital DEPIERREUX, Reconnaissance et dignité, in Le Travailleur Déporté, aug. 1945, jg. 1, nr. 1, p. 2).

(79)René LUMIERE [pseud.?], Ange ou demon, 'm Le Travailleur Déporté, mei 1946, jg. 1, nr. 10, p. 1).

(86) Leopold III speelde die rol, omdat de katolieke opinie zijn rol als afwachtend percipieerde. Wat de houding van de koning in werkelijkheid was geweest, speelde hierin geen enkele rol; de meeste dokumenten waren de publieke opinie trouwens onbekend (Cfr. Jean STENGERS, Leopold III et Ie gouvernement. Les deux politiques belges de 1940, Brussel, deel III).

(87) Zie Connie KRISTEL, 'De moeizame terugkeer'. De repatriëring van de Nederlandse overlevenden uit de Duitse koncentratiekampen in Oorlogsdocumentatie '40-'45. Jaarboek van het Rijksinstituut voor oorlogsdocumentatie, Amsterdam, 1989, p. 77-101 en DE JONG, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, 1939-1945, XII, p. 110-130, beide volledig toegespitst op de repatriëring van overlevenden uit de kampen en de krijgsgevangenen (de Jong). Zeer nuttige aanvullende informatie vindt men in de volgende na-oorlogse verslagen: Verslag van den REGERINGSCOMMISSARIS VOOR DE REPATRIEERING, Den Haag, 30/10/45, in Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie (RIOD), DOC II, map 663a; het vertrouwelijke Eindverslag van de missie tot opsporing van vermiste personen uit de bezettingstijd door het hoofd der missie, majoor R.A. Wellema van 3/12/51 en de aangepaste, gepubliceerde versie daarvan: Ministerie van Sociale Zaken en Volksgezondheid. Missie tot opsporing van vermiste personen uit de bezettingstijd. Eindverslag, 1952, beide in Algemeen Rijksarchief, kabinet Minister President (ARA, kab. MP, doos 131) en het verslag, met bijlagen en verhoren, van de parlementaire Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945. Deel 6"'c. De vertegenwoordiging van Nederland in het buitenland. Het beleid ten aanzien van Nederlanders, die tengevolge van de oorlog hulp van node hadden, Den Haag, 1952.

(98) Ministerie van Sociale Zaken, direkteur-generaal van de volksgezondheid, Eindhoven, 6/04/45 aan de artsen in het bevrijd gebied van Nederland (Ibidem).

(99) Verordening gewijzigde vaststelling besluit bestrijding geslachtsziekten. Verordening van den Chef van den Staf Militair Gezag 24/11/44, nr. 45, Publ. Blad 10 (Ibidem).

(100) Circulaire aan de kerkeraden namens de Commissie bijzondere kerkelijke gezinszorg, 19/09/44 tot 31/08/45 met medische bijlagen (Ibidem).

(102) Rapport van de Commissie uit de GAC over het Neerlandsch Volksherstel, s.l., s.d. (GAC-archief 3B). Het onderzoek werd ingesteld na een klacht van de L.O.-top op de GAC-vergadering van 06/06/45 (GAC-archief, IC) en gaf aanleiding tot een officiële klacht tegen de chaos in de hulpverlening en een vraag om een regeringsinterventie. Brief GAC aan M.P., 01/08/45 (GAC-archief, 3A).

(103) Ibidem.

(104) Circulaire van de Minister van Binnenlandse Zaken en de Minister van Sociale Zaken, Den Haag, 12/02/46 (ARA, kab. MP, doos 130).

(105) Vertegenwoordiger Zandt in Verslag der handelingen van de Tweede Kamer der Voorlopige Staten Generaal gedurende de zitting 1945-1946. 10de verg. 9/01/46, p. 201-202: «Welk een korruptie, omkoperij en andere kwade praktijken komen er thans veelvuldig voor ! Niet minder kan men vrijwel in alle streken van het land den wrevel horen uitspreken over het feit dat bij Volksherstel kennissen en vrienden, die het meermalen volstrekt niet nodig hebben, geholpen worden, terwijl degenen, die vrijwel aan alles gebrek hebben, ledig worden heengezonden. Dit is zelfs zoo erg, dat men het woord H.A.R.K. in den volksmond uitlegt als 'Hulp Aan Rijke Kennissen'».

(106) Prioritaire behandeling voor politieke gevangenen werd met regelmaat geëist op G4C-vergaderingen (GAC-Archief, IC) en mondde uit in een petitie aan de regering, die stelde dat «Niet alleen de door hen ontstane ontberingen, maar tevens en vooral de reden van hun wegvoering naar Duitsland geeft hun recht, op dit onderscheid aanspraak te maken» (GAC aan MP, A'dam, 11/06/45, in GAC-archief, 3A).

(107) Interventie L.O.-top op GAC-vergadering 06/06/45 (GAC-archief, IC).

(108) Brief landelijke organizatie voor hulp aan onderduikers aan GAC, 30/08/45, met de vraag bij de regering tussen te komen om aan de discriminatie een einde te stellen en «Sociale Zaken», art. in Mededelingenblad van de Grote Adviescommissie der Illegaliteit, jg. 1, nr. 5, 12/10/45, p. 6.

(109) Brief GAC aan MP, 31/10/45 met verslag tewerkstellingsbureau LO Groningen; brief sekret. M.P. aan GAC 6/11/45: met de belofte de kwestie te bespreken op de Raad voor Binnenlands Bestuur (subraad van ministerraad) op 14/11/45; brief GAC aan M.P. 29/11/45 met dank voor beslissing RBB, maar protest tegen het ontbreken van een wachtgeldregeling en tegen de onwil bij lagere besturen (ARA, M.P., doos 127) en Communiqué Raad van Bestuur in Arbeidszaken aan A.N.P. voor publikatie in dagbladpers, 29/10/45 (GAC-archief, 12C en ibidem).

(112) Rapport Minister van Sociale Zaken Drees aan MP, Den Haag, 18/05/46 i.v.m. het protest van het aktiekomitee Oostbouw [cfr. infra] (ARA, kab. MP, doos 132).

(113) Protest L.O.-top in GAC-vergadering, 06/06/45 tegen obstruktie Menten van voorrangsbehandeling onderduikers (GAC-archief, IC).

(114) Rondschrijven van de Raad van Beheer van het Landelijke Nederlands Volksherstel aan alle plaatselijke N.V.H.-bureaux, juli 1945 (GAC-archief, 12 C) en in De principiële onderduiker art. in, Mededelingenblad van de Grote Adviescommissie van de Illegaliteit, jg. 1, nr. 1, 30/07/45, p. 5 {Idem, 2C).

(115) Actie-comité Oost-bouw aan MP, Amsterdam, 11/04/46 (4 p.) (ARA, kab. MP, doos 132).

(116) Rapport Minister van Sociale Zaken Drees aan MP, Den Haag, 18/05/46 (ARA, kab. MP, doos 132).

(117) Notitie voor MP, mondeling verstrekt door Van Campen. Enige gegevens ove de repatriëring, 12/06/46 (ARA, kab. MP, doos 132).

(118) Rapport Minister van Sociale Zaken Drees aan MP, Den Haag, 18/05/46; zie ook brief MP aan ministerie van Sociale Zaken, afdeling repatriëring, 17/04/46 en 13/05/46; brief Sekretaris MP aan Aktiekomitee Oostbouw, 17/04/46 en 24/05/46 (ARA, kab. MP, doos 132).

(119) Sijes, op.cit., p. 477-487.

(120) Idem, p. 487.

(121) Brief Nederlands Verbond van Gerepatrieerden aan MP, 27/07/46 met een uitnodiging voor de MP, met diens afwijzing op 8/08/46 als antwoord (ARA, kab. MP, doos 132).

(122) Brief Nederlands Verbond van Gerepatrieerden aan MP, 24/01/47 met Sociaal Rapport in bijlage (ARA, kab. MP, doos 132).

(123) Ibidem.

(124) Voor de anti-Duitse gevoelens in Nederland, tot en met de aanvallen op Duitse toeristen in de jaren '50 en '60, zie Argwaan en Profijt. Nederland en West-Duitsland 1945-1981, Amsterdam, Amsterdamse Historische reeks, nr. 6, 1983, 202 p., hoofdzakelijk gebaseerd op Keesings Historisch Archief. In oktober 1946 oordeelde de ministerraad in elk geval nog, in verband met een voorgestelde toernee door de Wiener Sanger Knaben, «dat de tijd nog niet [was] gekomen om duitsprekende gezelschappen (niet-Zwitsers) in het openbaar te doen optreden» (ARA, notulen ministerraad, 14/10/46, 2Ba).

(125) Brief Gemeenschap Oud-Illegale Werkers Nederland, 22/05/45 (ARA, kab. MP, doos 132).

(126) Zie de besprekingen op de ministerraad 15/07/45, 2Ba; 11/09/45, [agendapunt] 15; 20/12/46, 14; 23/12/46, 6; voor de intrekking 11/07/47, 12 en 01/12/47, 11 en op de subraad Raad voor Binnenlands Bestuur 29/08/45, 8; 05/09/45, 4; 10/09/45, 1; 12/09/45, 1 en 19/09/45, 1 (ARA, Archief van de raad van ministers, 1823-1969, en van zijn commissies en onderraden, 1936-1969).

(127) Brief Nederlands Verbond van Gerepatrieerden aan MP, 24/01/47 met Sociaal Rapport in bijlage (ARA, kab. MP, doos 132).

(128) Brief Minister Binnenlandse Zaken aan MP, 22/10/48 i.v.m. hulpverlening aan de üit Duitsland afkomstige gezinnen (ARA, kab. MP, doos 132).

(129) Brief Nederlands Verbond der Gerepatrieerden aan MP, 24/01/47 met Sociaal Rapport in bijlage (ARA, kab. MP, doos 132).

(130) Zie de briefwisseling tussen het Verbond en diverse ministeries: brief minister Binnenlandse Zaken aan N.V.V.G., 8/02/47; brief N.V.V.G. aan MP, 21/02/46; brief minister van Sociale Zaken aan MP, 7/03/47; brief MP aan minister Sociale Zaken; brief minister van Sociale Zaken aan MP, 10/04/47; brief MP aan N.V.V.G., 24/04/47; brief Centrale Koördinatie-kommissie voor Sociale Voorzieningen aan N.V.V.G., 23/06/46.

(131) In bijlage bij brief N.V.H, aan MP, 17/09/47 (ARA, kab. MP, doos 132). De leiddraad bevatte geen afzonderlijke voorzieningen voor weggevoerden.

(132) Zie het rapport van het ministerie van Binnenlandse Zaken: Nederlanders in Duitsland, 4/02/46; Verslag van een vergadering tussen vertegenwoordigers van een aantal departementen en overheidsdiensten op 9 april betreffende de positie van de Nederlanders in Duitsland die naar Nederland willen terugkeren, 9/04/46; brief ministerie van Sociale Zaken aan MP betreffende de voedselsituatie van grote groepen Nederlanders in Duitsland, 1/05/46 (ARA, kab. MP, doos 132).

(133) Verslag van een vergadering [...], 9/04/46 (ARA, kab. MP, doos 132).

(134) Zie bovendien: brief MP aan minister van Buitenlandse Zaken, 4/05/45; brief minister van Buitenlandse Zaken aan minister Sociale Zaken, 15/04/46; nota minister van Buitenlandse Zaken aan MP n.a.v. bespreking 20/05/46 (ARA, kab. MP, doos 132).

(135) Rapport ministerie van Binnenlandse Zaken, Nederlanders in Duitsland, 15/11/46 (ARA, kab. MP, doos 132).

(136) Rapport ministerie van Buitenlandse Zaken, direktie Duitsland, 15/11/46 (ARA, kab. MP, doos 132).

(137) Ibidem.

(138) Regeringskommissariaat voor de buitenlandse agrarische aangelegenheden aan MP, 10/07/47 (ARA, kab. MP, doos 132).

(139) Brief MP aan minister van Binnenlandse Zaken n.a.v. eisenbundel van ---, 15/09/48 (ARA, kab MP, doos 132).